Akala ni Lira matagal nang patay ang tatay sa buhay niya—hanggang sa isang tawag sa gitna ng ulan ang nagbalik ng lalaking iniwan sila… at ng tanong: handa ba siyang magpatawad sa taong naghihingalo na?

Hindi niya alam na ang tawag na iyon, sa kalagitnaan ng ulan at trapik, ang magiging simula ng pinakamasakit at pinakamakapangyarihang kabanata ng buhay niya.

Si Lira ay dalawampu’t apat na taong gulang, call center agent sa gabi, working student sa umaga, panganay na anak, at sanay na sanay nang magpigil ng luha. Para sa iba, normal lang ang mapagod. Para kay Lira, ang pagod ay parang damit na hindi na niya kayang hubarin—lagi lang suot, kahit natutulog.

Gabi iyon ng Sabado, halos alas-diyes, patapos na ang shift niya sa BPO sa Ortigas. Umuulan nang malakas, ‘yung tipong kumakabog ang bubong sa lakas ng patak. Habang nakatitig siya sa monitor, tumunog ang personal niyang cellphone—isang bagay na bihira niyang buksan sa oras ng trabaho.

“Si Mama na naman siguro,” bulong niya sa sarili.

Pero pagtingin niya sa screen, hindi pangalan ng mama niya ang lumabas. Isang unknown number.

Sandali siyang natigilan. “Spam na naman?” Pero may kung anong pag-aalala sa dibdib niya, parang may kumurot.

Mabilis niyang sinagot. “Hello, good evening po?”

Isang boses na pamilyar pero matagal nang hindi niya narinig ang sumagot.

“Lira?”

Napahigpit ang hawak niya sa cellphone. Kay tagal na panahong hindi niya inakala na muli niyang maririnig ang boses na iyon.

“Papa?” halos bulong niyang tanong.

Tumigil ang mundo niya sandali. Ang ingay ng floor, ang kaluskos ng mga headset, ang lumalabas na tunog sa mga PC—lahat biglang na-mute sa tainga niya. Ang tanging malinaw lang ay ang boses ng lalaking minsang itinuring niyang bayani, tapos naging estranghero.

“Anak… si Papa ‘to,” ulit ng boses sa kabilang linya, parang nahihiyang nagpapatunay na siya nga iyon.

Anim na taon na ang nakalipas mula noong huling makita ni Lira ang ama. Araw ‘yon ng graduation niya sa senior high. Nangako si Papa noon na darating. Hindi dumating. Kinabukasan, ang balita na lang ang dumating—umalis daw kasama ang ibang babae, iniwan silang mag-iina na parang lumang payong sa tag-ulan.

“Bakit ka tumatawag?” malamig na tanong ni Lira, kahit nanginginig ang loob niya.

Narinig niya ang mahinang paghinga sa kabilang linya, parang nag-iipon ng lakas ng loob.

“Anak… puwede ba kitang makausap? Sandali lang. May kailangan akong sabihin. Mahalagang–”

Naputol sandali ang linya. Rinig niya ang ugong ng motor sa background, tila nasa labas ito, hindi sa isang tahimik na lugar.

“Wala na tayong dapat pag-usapan,” mariing sagot ni Lira. “Matagal ka nang wala sa buhay namin.”

“Alam ko,” sagot ng ama, at sa unang pagkakataon, may naramdaman siyang bigat sa bawat salitang binitawan nito. “Alam kong wala akong karapatang tumawag. Pero, anak, pakinggan mo lang ako ngayon. Huling beses na ‘to. Nangungupahan ako sa may Tondo, maliit na kwarto sa lumang apartment. Gusto lang kitang makita bago—”

Bumukas ang pinto ng production floor. Sumilip ang supervisor.

“Team, ready na ang closing wrap-up natin, ha. Five minutes!”

Napabalik si Lira sa realidad. Napalingon siya, kita ang pagmamadali sa paligid.

“Hindi ako puwede ngayon,” pigil niyang sagot. “Nasa trabaho ako.”

“Alam ko. Hindi na kita istorbohin nang matagal,” sabi ng ama, may pakiusap sa boses. “Anak… may sakit ako. Stage 4 na raw. Sabi ng doktor, mahina na ang baga ko. Hindi ko alam kung hanggang kailan pa ako. Lira, kahit minsan lang… gusto kitang humingi ng tawad nang harapan.”

Para siyang sinampal ng malamig na hangin.

Tumawa siya, pero walang saya. “Uso na palang gamitin ang ‘may sakit na ako’ para makakuha ng second chance, ano?”

“Hindi ako nagbibiro, anak,” garalgal na sagot nito. “Hindi kita pinilit na patawarin ako. Gusto ko lang… bago ako mawala, alam mong hindi kita kinalimutan. Na minahal kita. Na–”

“Kung mahal mo kami, bakit mo kami iniwan?” singit ni Lira, bago pa man siya mapigilan ng lalamunan niyang kumakapit.

Natahimik ang linya. Narinig na lang niya ang tila pag-ubo ni Papa, malalim, paulit-ulit, ‘yung may halong pag-igik ng sakit.

“Nagkamali ako,” sa wakas ay sabi nito. “Duwag ako. Akala ko noon, mas madali ang lumayo kaysa harapin ang problema. Tanga ako. Pitong taon akong nagtrabaho sa barko, sa ibang bansa. Pinili kong huwag nang bumalik kasi nahihiya ako sa inyo. Tapos, isang araw, nagising na lang akong mag-isa sa ospital sa Maynila, may tanikala ng oxygen, may diagnosis na… malala na.”

Napapikit si Lira. Sa loob-loob niya, may isang maliit na bahagi na naawa. Pero mas malaki pa rin ang galit, ang sugat, ang mga gabing siya ang sumasalo sa hikbi ni Mama, habang wala ang taong dapat sana’y unang sasalo.

“Tapos ngayon,” mahina niyang sagot, “gusto mong takbuhan ko lahat ng taon na ‘yon, pumunta sa ‘yo, at makinig sa paliwanag mo?”

“Huwag mong takbuhan. Maglakad ka lang, anak,” halos pabulong sagot ni Papa. “Kung ayaw mo, naiintindihan ko. Pero ito na lang sana ang hiling ko. Bago ako tuluyang mawala, makita lang kitang nakangiti. Kahit hindi ako kasama sa ngiti mo. Kahit malayo ka.”

“Papa, enough,” bulong ni Lira, may luha nang namumuo sa sulok ng mga mata. “Hindi ako sigurado kung kaya ko.”

May ilang segundong katahimikan. Pagkatapos, mahinang tawa ang narinig niya sa kabilang linya, mapait pero may lambing.

“Alam mo, anak, matapang ka. Mas matapang kaysa sa akin. Sana… sana lumaking kasama kita. Sige na. Pasensya na sa istorbo. Kung sakali lang—kung sakali lang balang araw maisipan mong pumunta… nasa Room 207 ako sa lumang boarding house sa may C. Santos Street, Tondo. Sabihin mo lang kay Aling Nena, ‘yung matandang babae sa tabi ng sari-sari store. Alam na niya.”

“Hindi ko pinangako na pupunta ako,” mabilis na sagot ni Lira.

“Hindi ko hinihingi ang pangako,” sagot ng ama, marahan. “Hinihingi ko lang… na sana, isang gabi, bago ka matulog, maisip mong minahal ka ng tatay mong tanga.”

At naputol ang tawag.

---

Matapos ang shift, pauwi na si Lira sakay ng jeep, kasama niya ang basang kalsada at trapik na parang walang katapusan. Sa ulo niya, paulit-ulit ang boses ni Papa. “Stage 4.” “Room 207.” “Tatlong salita na sana’y hindi na niya narinig.

Pagdating niya sa kanilang inuupahang maliit na apartment sa Mandaluyong, tulog na si Mama at ang nakababatang kapatid na si Mico. Tahimik ang bahay, maliban sa mahinang ugong ng electric fan at patak ng ulan sa bintana.

Tinignan niya ang mukha ni Mama, may guhit na ng pagod, parang laging may iniisip. “Kung sasabihin ko kaya kay Mama na tumawag si Papa, ano kaya ang magiging reaksyon niya?” tanong ng isip niya.

Pero hindi niya nagawa. Baka magising lang ang galit. Baka bumalik lang lahat ng pait.

Kinabukasan, Linggo, walang pasok si Lira sa trabaho. Kailangang mag-aral para sa midterms niya sa accounting. Binuksan niya ang modules, nagbukas ng notebook, pero sa bawat numerong sinusulat niya, parang laging lumilitaw ang mukha ng isang lalaking may oxygen tube sa ilong, humihingi ng tawad.

Pangatlong ulit na niyang binabasa ang parehong problem set, wala pa rin siyang naiintindihan.

“Anak, kumain ka muna,” tawag ni Mama mula sa kusina. “May ginisang sardinas ako, may kaunting tokwa. Sayang ‘yung tinapay, baon mo bukas.”

Lumabas siya, bitbit ang notebook, para kunwari mag-aaral sa mesa. Habang kumakain, napatingin siya sa mga kamay ni Mama: magaspang, may maliliit na hiwa, senyales ng paulit-ulit na laba, luto, linis, trabaho sa bahay ng iba.

“Ma…” mahina niyang simula.

“Hmmm?” sagot ni Mama, hindi tumitingin, abala sa pagtikim ng sabaw.

“Naalala mo pa ba si Papa?”

Natigilan si Mama. Dahan-dahan nitong ibinaba ang kutsara, parang biglang bumigat.

“Bakit mo naitanong?” malamig nitong tanong, hindi pa rin siya tinitingnan.

“Wala lang,” mabilis niyang sagot, pero hindi niya maikubli ang panginginig sa boses. “Naalala ko lang noon, lagi niyang sinasabi na ililibot niya ako sa Luneta kapag may pera na tayo. Hindi naman natuloy.”

Ngumiti si Mama, mapait. “Maraming hindi natuloy dahil sa tatay mo.”

Tumingin ito kay Lira, tuwid, diretso, parang tinatantiya kung ano ang tunay na laman ng isip ng anak.

“May balita ka ba tungkol sa kanya?” tanong ni Mama, dahan-dahan, parang hinahaplos ang bawat salita.

Parang gusto sanang magsinungaling ni Lira. Mas madali sana, mas tahimik.

Pero naalala niya ang boses ni Papa kagabi, at ang tahimik na pighati sa likod nito.

“Tumawag siya kagabi,” amin ni Lira, halos pabulong.

Namilog ang mga mata ni Mama, tapos unti-unting kumunot ang noo. “Ano’ng sabi niya?”

“May sakit daw siya. Malala na. Gusto niya akong makita… bago… bago raw siya mawala.”

Sandaling naghari ang katahimikan sa maliit na kusina. Naririnig nila ang tulo ng tubig sa gripo, ang ingay ng kapitbahay na nanonood ng noontime show sa labas, at ang malalim na paghinga ni Mama.

“Hindi siya nagbago,” mariing sabi ni Mama. “Lagi siyang ganyan—kapag gipit, kapag may kailangan, kapag wala nang ibang matatakbuhan, saka lang naaalala ang pamilya.”

“Pero, Ma…” pilit ni Lira. “Kung totoo ngang malala na ‘yung sakit niya… wala na ba talaga siyang karapatang humingi ng tawad?”

“Tawad?” tanong ni Mama, may panginginig sa boses. “Lira, pitong taon akong nagkulang sa tulog, nagbuhat ng sako ng bigas sa palengke, naglinis ng bahay ng mayayaman habang tinititigan nila ako parang hangin lang. Pitong taon kitang pinag-aral gamit ang mga kamay kong ‘to. Wala siyang pakialam. Ni singkong duling, walang pinadala. Tapos ngayon… tawad ang gusto niya?”

Tumulo ang luha ni Mama, kahit pilit niyang pinipigil.

“Hindi ako santo, anak. Hindi ko kayang magpatawad ng ganun kadali.”

Tahimik si Lira. Sa loob-loob niya, alam niyang may punto si Mama. Pero may isang tanong na hindi niya maiwasang itanong, hindi kay Mama, kundi sa sarili.

“Kung hindi ako pupunta sa kanya, habang buhay ko bang dala ang tanong na ‘paano kung nakinig ako?’”

Kinagabihan, habang si Mama ay nasa pangalawang trabaho niya bilang tagalinis sa opisina at si Mico naman ay may group study sa kaibigan, mag-isa si Lira sa apartment. Umuulan na naman sa labas, malakas, may kasamang kulog. Umupo siya sa tabi ng bintana, tinititigan ang kalsadang basa at kumikislap sa ilaw ng poste.

Inilabas niya ang cellphone, tinitigan ang call log. Nandoon pa rin ang unknown number—na ngayo’y kabisado na ng puso niya.

“Room 207,” bulong niya. “C. Santos Street, Tondo.”

May takot. May galit. Pero may kakaibang hatak din—isang uri ng pagnanais na tapusin na ang kabanata, kahit masakit, para makausad.

Kinuha niya ang maliit niyang payong, isinuot ang lumang jacket, at isinuksok sa bag ang kaunting pera—pamasahi at reserba. Tumingin siya sa salamin sandali. Wala sa plano ang gabing ito. Pero may mga desisyon talagang hindi inaantay; bigla na lang dumarating.

“Ma, pagpasensyahan mo ako,” bulong niya sa sarili. “Kailangan ko ‘tong gawin, hindi para sa kanya… kundi para sa akin.”

Lumabas siya ng bahay at sumakay sa jeep, papuntang Quiapo, tapos sakay ulit papuntang Tondo. Sa bawat alog ng jeep, may alog din sa dibdib niya. Hindi niya alam kung handa na ba talaga siya.

Pagdating sa C. Santos Street, sinalubong siya ng makipot na eskinita, amoy ng basa at usok, halu-halong boses ng mga batang naglalaro, radyo, aso, at karaoke. May isang sari-sari store sa kanto, may matandang babaeng nakaupo sa bangko, nag-aabot ng sigarilyo sa isang mamimili.

“Siguro siya si Aling Nena,” sabi ng isip niya.

Lumapit siya, bahagyang nanginginig ang tuhod.

“Magandang gabi po,” bati niya.

Tumingin ang matanda, sinipat siya mula ulo hanggang paa. “Magandang gabi. Ano’ng sa ‘yo, hija?”

“Si–” Nilunok niya ang kaba. “Si… si Mang Roel po. Nasa Room 207 daw. Anak niya po ako… si Lira.”

Mabilis na nagbago ang ekspresyon ni Aling Nena. Mula sa pagka-inip, naging may halong awa at pagkabigla.

“Ay, ikaw pala ‘yun,” sabi nito, mas malumanay na. “Lagi ka niyang binabanggit. Akala ko nga, hindi ka na darating.”

Parang may kung anong tinik na tumusok sa dibdib ni Lira. “Binabanggit ako?”

“Oo,” sagot ng matanda. “Kada may bibili rito, kinukuwento niya na may anak daw siyang maganda at matalino, call center daw sa Ortigas, working student pa. Hindi man kita kasama dito, parang kasama ka rin sa bawat kuwento niya.”

Kumirot ang puso ni Lira. “Nasaan po siya?”

“Itong gusali sa tabi, sa itaas,” turo ni Aling Nena sa lumang building na tila laging pagod. “Pero hija… kanina lang, may dumating na ambulansya. Isinakay siya.”

Parang gumuho ang lahat ng tunog sa paligid. “Ambulansya?”

“Oo,” malungkot na sabi ni Aling Nena. “Hirap na raw siyang huminga. Sinamahan siya nung kasamahang boarder, si Mang Efren. Dinala siya sa ospital sa may Pier. San Rafael General Hospital, parang ganun ang pangalan.”

Napaatras si Lira nang bahagya, parang nawala ang lakas sa tuhod.

“H-hindi na po siya nandito?” mahina niyang tanong.

Umiling ang matanda. “Hindi na. Pero iniwan niya ‘to.” Pumasok sandali si Aling Nena sa loob ng tindahan, may kinuha sa kahon, at iniabot kay Lira: isang lumang notebook na tila binabasa-basa na nang paulit-ulit, may punit na cover at pangalan sa gilid.

“Para po sa akin ito?” tanong ni Lira, nanginginig ang mga daliri.

“Oo. Sabi niya, kung sakaling dumating ka at wala na siya rito, ibigay ko raw sa ‘yo ‘yan. Saka–” May kinuha pa si Aling Nena, isang maliit na sobre na may nakasulat sa harap: “Para kay Lira.”

Hindi nagawa ni Lira na buksan kaagad. Ramdam niyang kung bubuksan niya iyon, may magbabago sa buhay niya—kahit wala pa siyang ideya kung ano.

“Salamat po,” mahina niyang sabi.

“Teka, hija,” pigil ni Aling Nena. “Kung gusto mong sundan ang tatay mo, sumakay ka ng jeep papuntang Pier, tapos tanong ka na lang kung nasaan ang San Rafael General. Pero… hindi ko alam ang lagay niya ngayon. Hindi ko alam kung maabutan mo pa siyang gising.”

“Kung hindi ko po susubukan,” sagot ni Lira, pilit na ngiting mapait, “habang buhay ko pong tatanungin ang sarili ko.”

Naglakad siya palabas ng eskinita, notebook at sobre sa dibdib niya yakap-yakap, parang tanging gabay sa dilim. Sumakay siya ng jeep, tapos tricycle, at sa wakas, natanaw ang liwanag ng ospital—hindi kasing kinang ng mga pribadong ospital, pero may sariling bigat at lamig.

Pagpasok siya, sinalubong siya ng amoy ng antiseptic, puting ilaw, at mga mukhang pagod. Tumalikod siya sandali para mag-ipon ng lakas, tapos lumapit sa information desk.

“Good evening po, Ma’am,” bati ng nurse. “Sino pong hinahanap ninyo?”

“Pasyente po,” sagot niya, pilit pinapakalma ang boses. “Pangalan po niya… Roel Santos. Dinala raw po dito kanina, galing C. Santos Street, Tondo.”

Nag-type ang nurse sa computer, seryoso ang mukha. Ilang segundo lang iyon pero para kay Lira, parang buong taon na.

“Room 314, Ma’am,” sabi ng nurse sa wakas. “Katatapos lang siyang i-admit. May kasama po siyang isang lalaki, nag-fill out ng form.”

“Pwede ko na po ba siyang puntahan?”

“Tingnan lang po natin kung may restriction,” sagot ng nurse, tumingin sa oras. “Visiting hours po hanggang alas-diyes, pero dahil kaka-admit lang niya, baka papayagan ng doctor. Paki-akyat na lang po, Ma’am, third floor, diretso sa kanan, ikalawang kwarto sa kaliwa. Tanungin niyo na lang po ang duty nurse.”

Nagpasalamat si Lira at dahan-dahang umakyat ng hagdan: unang palapag, pangalawa, pangatlo. Sa bawat hakbang, umiigting ang tibok ng puso niya. Hindi niya alam kung ano ang mas mahirap: ang makita uli ang amang iniwan sila, o ang malamang huli na ang lahat.

Pagdating sa Room 314, kumatok siya nang marahan.

“Pasok,” mahinang boses ang sumagot.

Binuksan niya ang pinto. Ang malamig na hangin mula sa aircon ang unang sumalubong sa kanya, tapos ang amoy ng gamot, at ang tunog ng beep ng isang monitor.

Nakaupo sa isang plastik na upuan ang isang lalaking nasa singkuwenta o sisenta na, payat, may cap, baka ito si Mang Efren. Pero hindi iyon ang agad na pumukaw ng pansin ni Lira, kundi ang taong nakahiga sa kama.

Siya. Mas payat, mas marupok, mas matanda sa huling alaala niya. May oxygen tube, may nakakabit na dextrose. Pero kahit ganoon, kitang-kita niya ang mga mata. Pareho pa rin—‘yung mata ng lalaking minsan niyang inidolo.

“Pa…” halos hindi marinig na tawag ni Lira.

Napalingon ang lalaki sa upuan. Parang naunawaan niya kaagad. “Ikaw ba si Lira?” tanong nito, nakangiting pagod. “Ako si Efren, kasamahan ng tatay mo sa boarding house. Siya si Roel.”

Tumango si Lira, hindi na nagawang makipagkamay. Lumapit siya sa kama, bawat hakbang mabigat. Nakatingin ang ama niya sa kanya, mata na puno ng luha, parang hindi makapaniwala.

“Anak…” bulong ni Roel, halos walang boses. “Ikaw nga ‘yan?”

Hindi agad nakasagot si Lira. Parang sasabog ang dibdib niya sa dami ng emosyon. Galit. Lungkot. Pagkagulat. Takot. Awa.

“Ano’ng ginawa mo sa sarili mo?” sa halip ay iyon ang lumabas sa bibig niya.

Ngumiti si Roel, mahina. “Tumandaan lang, anak. Hindi ako kumain nang maayos. Hindi ako natulog nang sapat. Nagtrabaho sa kung anu-anong raket. At higit sa lahat… pinili kong mabuhay nang malayo sa mga taong mahal ko. Ito ang itsura ng parusang pinili ko.”

Umupo si Lira sa gilid ng kama, hawak pa rin ang notebook at sobre.

“Bakit mo ‘ko tinawagan bigla?” tanong niya, tuwid, pero nanginginig ang boses.

“Dahil… dumating na sa akin ang oras ng pagtatapat,” sagot ni Roel, dahan-dahan, humihingal sa bawat salita. “Noong sinabi ng doktor na malala na ang sakit ko, una kong naisip, ‘Ayos lang, wala naman akong pamilya, wala akong iiwan.’ Pero sa gabi, pag tahimik na ang kwarto, ang totoo kong iniiyakan… ikaw, ang nanay mo, si Mico.”

Nagulat si Lira. “Alam mo si Mico?”

“Oo,” sagot ni Roel, may ngiting konting yabang pero puno ng tindi. “Tinago ko sa wallet ko ‘yung luma niyong family picture. Noong maliit ka pa, nakapigtails, naka-uniporme sa elementary, nakaakbay ako kay Mama mo, tapos karga ko si Mico. Gabi-gabi, tinititigan ko ‘yon. Pinipilit kong kumbinsihin ang sarili ko na hindi ako karapat-dapat sa inyo. Pero habang tumatagal, mas lalo lang akong nasasaktan.”

“Kung nasasaktan ka,” mariing sabi ni Lira, “bakit hindi ka bumalik?”

Nagbuntong-hininga si Roel, humabol sa hininga, parang may mabigat na bato sa dibdib.

“May panahon, anak, na plano ko nang umuwi. Noong may naipon na akong kaunting pera, sabi ko, ‘Ito na, babawi na ako kina Lira.’ Pero ‘yung pera, nauwi sa mga maling desisyon. Kaibigan, bisyo, utang. Hanggang sa nawala lahat. Nahiya na akong humarap sa inyo. Sa isip ko, mas mabuti pang isipin n’yo na wala na lang ako, kaysa umuwi ako nang luhaan at walang-wala.”

May sumisirit na mainit na luha sa gilid ng mata ni Lira. “Kahit wala ka, mahal ka pa rin namin noon, Pa. Ilang Pasko akong naghintay sa iyo.”

Nagnginig ang labi ni Roel. “Alam ko. At ‘yan ang pinakamasakit. Na minahal ako ng mga taong wala akong ibinabalik.”

Tumingin siya kay Lira, diretsong-diretso.

“Hindi ako humihingi ng karapatan na tawagin mo pa akong ‘Papa’. Hindi ko hinihingi na kalimutan mo ang ginawa ko. Ang tanging dahilan kung bakit kita pinatawag sa buhay ko ulit… ay para marinig mo mula sa akin mismo: ‘Pasensya na, anak. Sobra-sobra. Wala kang kasalanan. At kung puwede lang akong bumalik sa nakaraan… uuwi ako sa araw na umalis ako.’”

Tahimik na dumaloy ang luha ni Lira. Hindi niya alam kung kailan siya nagsimulang umiyak, basta ramdam na lang niyang basa na ang pisngi niya.

“Bakit ako?” tanong niya, paos. “Bakit ako ang tinawagan mo, hindi si Mama?”

“Dahil…” sagot ni Roel, mahina pero buo, “alam kong mas malakas ka sa amin. Alam kong kaya mong hawakan ang galit at awa sa loob mo, sabay, nang hindi nawawala sa sarili mo. At alam kong mahal mo ang nanay mo. Ayaw ko na siyang saktan pa. Kung tatanggapin mo man o hindi ang tawad ko, gusto kong sa ‘yo manggaling ang desisyon kung ipapasa mo sa kanya.”

Napahawak si Lira sa dibdib. Ang bigat.

“Tapos, ano?” tanong niya, halos nang-uuyam na pero may pakiusap. “Pagkatapos kong makinig sa ‘yo, gagaan na ang loob mo? Tapos ako, ano’ng makukuha ko? Isang lalaking halos estranghero, na biglang papasok uli sa buhay ko, tapos mawawala rin?”

Ngumiti si Roel, luhaan. “Ang makukuha mo, anak… ay katotohanan. At pagkakataong pumili kung anong klase ng taong magiging ka sa harap ng sakit. ‘Yung taong pipili ng galit hanggang huli, o ‘yung taong marunong magpatawad hindi dahil madali, kundi dahil mahirap.”

Tahimik sila sandali, tanging tunog lang ang beep ng monitor.

Naalala ni Lira ang notebook at sobre.

“Para ba sa akin ‘to?” tanong niya.

Tumango si Roel, dahan-dahan.

“‘Yan ang mga taon na hindi ko nasabi sa inyo,” sabi niya. “Para ‘yang diary ko. Lahat ng pagkakamali ko, sinulat ko diyan. Lahat ng araw na na-miss ko kayong tatlo, sinulat ko rin.”

At ang sobre?”

“Buksan mo pagkatapos mong umuwi,” sagot ni Roel. “Baka magalit ka, baka matawa, hindi ko alam. Pero sana… mapag-isipan mo nang mabuti bago mo ako husgahan nang tuluyan.”

Isang oras silang nag-usap. Tungkol sa trabaho ni Lira, sa course niya, sa pangarap niyang makapagtapos at magkaroon ng sariling accounting firm balang araw. Tungkol kay Mico na mahilig sa computers, tungkol kay Mama na kahit sugatan ang puso, matatag pa rin para sa mga anak.

Madalas, umiiyak si Roel habang nakikinig. Tulad ng batang nawalan ng laruan, pero sa pagkakataong ito, pamilya ang nawawala sa kanya.

Nang tawagin na ang oras para sa mga bisita na umalis na, tumayo si Lira, hindi pa rin sigurado kung ano ang mararamdaman. Lumapit siya sa ama, at sa kauna-unahang pagkakataon sa matagal na panahon, inalalayan niyang ayusin ang kumot nito, parang inaayos niya ang sugatang alaala.

“Pa,” mahina niyang sabi.

Nagulat si Roel, parang hindi inasahang muli niyang maririnig ang tawag na iyon mula sa bibig ni Lira.

“Anak?”

“Hindi ko pa kayang magpatawad ngayon,” tapat na sabi ni Lira, tumitingin sa mga mata nito. “Pero hindi rin kita kayang kamuhian nang buong-buo. Siguro… mangangailangan pa ako ng panahon. Siguro… magagalit pa ako, iiyak pa, magtatanong pa kung bakit nangyari lahat ‘to. Pero salamat… kasi hindi ka umalis sa mundo na hindi man lang sumusubok humingi ng tawad.”

Umiyak si Roel, hindi na napigilan. “Salamat, anak… kahit sa huling yugto ng buhay ko, pinuntahan mo pa rin ang tatay mong palpak.”

Hinawakan ni Lira ang kamay nito. Mahina, malamig, pero buhay.

“Hindi ka palpak sa lahat ng bagay,” mahinang sabi ni Lira. “Palpak ka bilang asawa, bilang tatay sa maraming taon… pero ngayong gabi, pinili mong hindi na maging duwag. At doon… doon kita kayang igalang.”

Hinalikan niya sa noo ang ama—isang sandaling nagpahinto sa puso nilang dalawa.

“Magpahinga ka na,” bulong ni Lira. “Babalik pa ako.”

“Talaga?” tanong ni Roel, parang batang umaasang hindi siya niloloko.

“Wala akong pangako kung kailan,” sagot ni Lira, may ngiting bahagya. “Pero hindi na ‘to ang huling beses.”

---

Pag-uwi niya ng bahay, gabing-gabi na. Tahimik ang apartment. Si Mama, nakahiga na, gising pa, nakatingin sa kisame. Nang makita siyang pumasok, mabilis na kumislot ang mga mata nito, tila may halong pag-aalala.

“Saan ka galing?” tanong ni Mama, mahinahon pero halata ang tensyon.

“Sa ospital,” tapat na sagot ni Lira.

Nalaglag ang katahimikan sa pagitan nila, mabigat.

“Sa kanya?” tanong ni Mama.

“Opo.”

Huminga nang malalim si Mama, parang pinipigilan ang pagsabog ng damdamin.

“Inutusan ba kita? Pinilit ba niya?”

“Hindi, Ma,” sagot ni Lira. “Ako ang pumili.”

“Bakit?” Halos hinaing na ang boses ni Mama. “Hindi ba sapat ang sakit na binigay niya sa atin?”

Tumingin si Lira sa notebook sa kamay niya. Umupo siya sa gilid ng kama ni Mama.

“Ma,” simula niya, “pag sinabing nagdurugo ang sugat pero hindi natin tinitingnan, ibig bang sabihin noon, gumagaling na? O baka lalo lang siyang kumakalat?”

Tahimik si Mama, pinapakinggan.

“Nakita ko siyang mahina, nakaratay, humihingi ng tawad,” tuloy ni Lira. “Hindi na siya ‘yung lalaking umalis at iniwan tayo. Isa na siyang lalaking hinahabol ng mga maling desisyon, Ma. Hindi ko alam kung kailan ako makakapagpatawad nang buo. Pero alam ko, kung hindi ako pumunta, baka habang buhay akong kakainin ng tanong na ‘paano kung pinakinggan ko siya?’”

Napapikit si Mama, may luhang tumulo.

“Anak…” mahina niyang sabi, “ayokong sabihin sa ‘yo kung ano ang dapat maramdaman. Ayokong ipasa ang galit ko sa iyo. Kung sa tingin mo, kinakailangan mong gawin ‘yan para gumaan ang loob mo… hindi kita pipigilan. Pero hindi pa ako handang harapin siya.”

“Hindi ko hinihingi ‘yan kay Ma,” sagot ni Lira, maingat. “Ang hiling ko lang… hayaan n’yo akong magdesisyon para sa sarili kong sugat. Ma, hindi ko kayang umabot sa edad niya, tapos magsisisi sa mga hindi ko ginawa dahil takot ako.”

Tahimik na humagulgol si Mama, pilit tinatakpan ang bibig para hindi magising si Mico. Hinawakan ni Lira ang kamay niya, mahigpit.

“Hindi kita iiwan, Ma,” bulong ni Lira. “Kahit ano’ng mangyari, tayo pa rin ni Mico ang pipiliin ko. Pero hayaan mong makita ko kung kaya kong maging mas mabigat ang awa kaysa galit.”

Matagal silang magkahawak ng kamay. Sa pagitan ng luha, may unti-unting gumagaling, kahit hindi pa nila gaanong nararamdaman.

---

Kinabukasan, bago pumasok sa trabaho, binuksan ni Lira ang notebook ni Roel.

Nandoon ang mga kuwento ng isang lalaking nagpakalayo-layo sa pamilya, pero hindi kailanman nakalimot. Mga araw sa barko, sa gitna ng dagat, iniisip ang Pasko sa bahay na hindi na niya maibabalik. Mga gabing lasing, sinusubukang lunurin ang konsensya pero mas lumalakas pa rin ang alaala ng mga batang tinakbuhan niya.

May mga pahinang nakalaan kay Lira: “Birthday ni Lira ngayon. Hindi ko alam kung anong regalo niya ngayong 19 na siya. Baka libro. Mahilig siya sa libro. Sana paggising niya bukas, hindi niya na ako maalala. Mas madali siguro ‘yon para sa kanya.”

May mga pahina para kay Mico: “Si Mico siguro ngayon grade 5 na. Baka binubuli siya kasi wala siyang tatay. Sana matapang siya. Sana maramdaman niyang may tatay pa rin siya, kahit duwag.”

At para kay Mama: “Si Maya… hindi ko alam kung namumuhay pa siya nang masaya. Baka may iba na siyang mahal. Kung meron man, sana mabait. Huwag sanang katulad ko.”

Sa dulo ng notebook, may pahina na malinaw na bagong sulat, nilagyan ng petsa ilang linggo lang ang nakalipas.

“Kung mababasa mo man ‘to, Lira, ibig sabihin, nagawa kong tumawag. Salamat. Kahit hindi ka sumagot, salamat. Kung sakaling pinili mong pumunta, salamat nang doble. Hindi bilang bayad sa ginawa ko, kundi bilang regalo sa tatay mong walang kayang ibigay kundi ‘yung katotohanang huli na ang lahat sa kanya, pero hindi pa huli ang lahat para sa ‘yo.”

Tumulo ang luha ni Lira sa notebook, naghalo sa tinta ng mga linyang sinulat ni Roel.

Binuksan niya ang sobre. Sa loob, may dalawang bagay: isang maliit na kuwintas na may pendant na mumurahing bato, at isang resibo ng maliit na account sa bangko.

Sa likod ng resibo, may nakasulat: “Hindi ito malaki, anak. Pera ito ng mga taong naniwalang hindi pa huli ang lahat para sa akin, mga ka-trabaho, ka-boardmate, kapitbahay. Hindi ko kayang gastusin nang ako lang ang makinabang. Sa tuwing may sobra ako, iniipon ko. Hindi para sa akin, kundi para sa inyo. Kaunting panimula para sa’yo, kahit pambayad man lang sa isang sem sa eskwela. Hindi nito mababayaran ang pitong taong pagkawala. Pero sana… maging paalala ito na kahit malayo ako, hindi ko kayo kinalimutan.”

Hindi maiwasan ni Lira ang mapangiting umiiyak. “Ang tanga mo, Pa,” bulong niya. “Pero sa wakas… kahit papaano, may ginawa kang tama.”

---

Lumipas ang mga linggo. Palaging dumadalaw si Lira kay Roel pagkatapos ng shift, dala minsan si Mico, minsan si Mama—hanggang sa isang araw, pumayag na si Mama, kahit hindi pa handa ang puso, na makita siya mula sa pintuan, tahimik, nakikinig habang nag-uusap ang mag-ama.

Unti-unti, hindi na lamang si Lira ang nagdadala ng bigat. Naghahati-hati na sila.

Hindi gumaling si Roel. Alam nilang hindi na iyon ang ending ng kuwento. Pero bawat oras na ginugol nila sa ospital ay naging mga piraso ng kapatawaran, hindi para burahin ang nakaraan, kundi para piliing hindi magpabulok sa sugat.

Isang gabi, habang naka-duty pa rin ang buwan sa labas ng bintana ng ospital, hinawakan ni Roel ang kamay ni Lira.

“Anak,” mahinang sabi niya, mahirap nang huminga pero malinaw pa rin ang mata. “Ngayong nandito ka, kahit alam kong paalis na ako… hindi na ako gano’n kalungkot. Natatakot pa rin ako, oo. Pero hindi na ako nag-iisa sa takot ko.”

“Hindi ka naman talaga nag-iisa, Pa,” sagot ni Lira, pinipigilang umiyak. “Ikaw lang ang pumili noon na mag-isa. Ngayon, pinili mong bumalik. At pinili naming hindi ka talikuran sa huling sandali.”

“Salamat, anak…” bulong ni Roel. “Kung may muling buhay man… hihingin ko sa Diyos na ipanganak pa rin ako bilang tatay mo. Pero sa pagkakataong ‘yon, hindi na ako aalis.”

Hindi na nakasagot si Lira. Sa halip, hinigpitan na lang niya ang hawak sa kamay nito.

Ilang araw matapos no’n, pumanaw si Roel—tahimik, payapa, may hawak na litrato nilang tatlo sa kamay. Walang engrandeng burol, walang malaking lamay. Simpleng dasal, simpleng kabaong, ilang kapitbahay, ilang kasama sa boarding house, ilang ka-trabaho, at ang pamilyang iniwan, pero sa huli, pinili ring balikan.

Sa gitna ng luha at pagod, may kakaibang gaan sa dibdib ni Lira. Hindi dahil hindi siya nasasaktan, kundi dahil alam niyang hindi na siya buhay na binabawi ang bawat “paano kung…” sa isip.

Pagbalik sa kanilang maliit na apartment, binuksan niya ang bintana. Huminga siya nang malalim, hinayaang pumasok ang hangin ng Maynila—amoy usok, ulan, at pag-asa.

“Pa,” mahinang bulong ni Lira habang nakatingin sa langit, “hindi kita ginawang bayani sa kuwento ko. Pero hindi na rin kita ginagawang multo. Parte ka na lang ng buhay ko—isang kabanatang masakit, pero nagturo sa akin kung paano mahalin ang sarili ko at ang pamilya ko nang mas totoo.”

Sa kanya-kanyang paraan, pinagpatuloy nina Lira, Mama, at Mico ang buhay. Si Lira, mas determinado nang magtapos, dala ang maliit na ipon na iniwan ni Roel bilang panimula. Si Mama, unti-unting natutong magbitiw sa galit, hindi para sa taong nanakit sa kanya, kundi para sa sarili niyang payapa. Si Mico, masayang nagkuwento sa mga kaklase: “May tatay ako. Hindi siya perpekto. Pero tinuruan niya akong huwag maging duwag.”

At sa bawat gabing umuulan, tuwing maririnig ni Lira ang patak ng tubig sa bubong habang hawak-hawak ang lumang notebook ni Roel, inaalala niya ang gabing tumawag ang isang estranghero sa kalagitnaan ng bagyo—at kung paano niya piniling sumagot.

Doon niya naunawaan: minsan, ang tunay na lakas ay hindi nasusukat sa tigas ng puso, kundi sa kakayahang buksan itong muli, kahit nabasag na, para payagan ang liwanag na pumasok.