Sino ang Mag-aakalang Totoo ang Pilipinas? Arab na Babae mula sa Tsina at Korea, Na-shock sa Kanyang Nakita!

Fatima ay sanay na sa palitan ng mga lungsod: sa amoy ng kerosene sa kalye ng Jeddah, sa kinang ng salamin sa Dubai, sa ritmo ng mga subway sa Shanghai, sa tahimik na pagpila sa bus stop sa Seoul. Bata pa lang siya, natutunan na niyang mag-empake nang mabilis, mag-adjust sa bagong oras, magbasa ng mukha sa iba’t ibang wika. Anak ng mga magulang na Palestinian na matagal nang lumalakad sa pagitan ng mga hangganan, lumaki siyang parang flight itinerary na may kasunod na flight itinerary—walang lugar na tunay na sa kanya, pero marami siyang lugar na “kilala.” Kaya noong tinanggap niya ang assignment sa Maynila para sa isang international NGO tungkol sa urban development, inakala niyang isa lang itong bagong lungsod na kailangan niyang i-decode.

Ngunit nang bumukas ang pinto ng eroplano sa Ninoy Aquino International Airport, at sinalubong siya ng hangin na parang basang kumot na itinaklob sa buong katawan niya, napaatras siya nang bahagya. Sa Seoul, ang hangin ay malamig, malinis, naka-filter. Sa Shanghai, mabigat sa usok at polusyon pero tuyo, mabilis dumikit sa lalamunan. Sa Maynila, iba—parang halo ng alat ng pawis, lambot ng singaw galing kalsada, at asim ng bagoong na nahuhuli niya kahit sa malayo. Huminga siya nang malalim, naramdaman ang lagkit na dumikit agad sa balat, at doon niya unang naisip: Ah. Ito pala ‘yung “you’ll see” ng mga kaibigan ko.

Ayos naman dapat ang hijab niya nang sumakay siya ng eroplano sa Incheon. Pero sa haba ng biyahe at sa pagod sa paglipat-lipat ng flight, bahagya na itong nakausli sa gilid, may munting kulubot na hindi niya napansin. Dito sa arrival gate, habang naglalakad papunta sa immigration, napansin niya ang ilang matang dumadapo saglit sa hijab niya, pagkatapos ay mabilis din na lumilipat sa iba. Walang halong galit, walang pagtataka, puro kuryosidad lang. Hindi katulad sa ibang lugar kung saan ramdam niya agad kung may ayaw sa suot niya. Dito, parang may sariling batas ng tingin: maiksi lang, mabilis, hindi mapanghusga.

Tatlong taon na siya sa Korea kung saan tahimik ang eroplano, tahimik ang bus, tahimik ang mga tao. Doon, ang katahimikan ay respeto—mas kaunting salita, mas maraming pag-intindi. Dalawang taon bago iyon sa Shanghai kung saan ang bawat segundo ay naka-schedule, at ang efficiency ay parang relihiyon; walang maliligaw na galaw, walang nasasayang na lakad. Bago pa ang lahat ng iyon, sa Riyadh siya pinanganak, sa piling ng mga magulang na nagdala sa kanya sa pagitan ng Dubai at Jeddah, kung saan ang mga kinang ng mall ay kabaligtaran ng mga lumang souk na amoy pampalasa at alikabok. Sa isip niya, kilala na niya ang Asia: ang tahimik na Asia, ang mabilis na Asia, ang mayaman at magulong Asia.

Ngunit nang lumabas siya sa arrival area at nakita ang karatulang “GRAB” sa labas, habang unti-unting humahalo sa ingay ng mga nag-aalok ng taxi at hotel, na-realize niyang may isang uri ng Asia na hindi pa niya talaga kailanman nakilala: ang Asia ng mga Pilipino.

“Ma’am! Fatima?”

Napalingon siya at nakita ang lalaking may hawak na karton na may pangalan niya, nakangiti nang sobrang lawak na parang hati ang mukha mula tainga hanggang tainga. Medyo malaki ang tiyan, may edad na, may suot na faded na polo at maong, at may mga matang parang sanay na sa pagngiti kahit mainit, kahit pagod, kahit trapik.

“Yes, I’m Fatima,” sagot niya, medyo maingat ang tono, dala pa rin ang distansyang natutunan niya sa Seoul—ang hindi agad pagbubukas ng buong sarili sa unang segundo ng pagkikita.

“Ay ma’am, welcome to the Philippines!” nakangiting sabi ng driver, na maya-maya’y ipinakilalang, “Ako pala si Kuya Ramon. First time mo sa Pinas?”

“Yes,” sagot niya.

“Ay naku, you will love it here, ma’am. Where are you going? Makati? BGC? Malate?”

“Makati,” sagot niya, habang hinahanap sa bag ang printout ng hotel address.

“Ay, Makati. Traffic is terrible today,” sabi nito, sabay tawa. “Well… traffic is terrible every day, he-he. Pero don’t worry, I know shortcut. You hungry? I know this place—the best si-ig—sisig. My cousin owns it.”

Hindi pa lumilipas ang tatlumpung segundo, pero ramdam ni Fatima na parang nasangkot na siya sa kwento ng isang pamilya na hindi pa niya kilala. Sa Seoul, ang taxi driver ay madalas hindi man lang lumilingon, diretsong tingin sa kalsada, simpleng tanong lang ng “Card or cash?” Sa Shanghai, mabilis, diretso, “Where?” tapos karera sa loob ng traffic. Dito, sa unang minuto, may “ma’am,” may “you will love it here,” may kuwento tungkol sa pinsan, may alok ng shortcut, may concern kung gutom siya.

Habang unti-unting gumagapang ang kotse palabas ng NAIA complex at sumasabay sa alon ng mga sasakyan sa EDSA, napatingin si Fatima sa bintana at napalunok, hindi dahil sa takot, kundi dahil hindi alam ng utak niya kung alin ang dapat unahin sa nakikita.

May jeepney na parang nilagnat sa dami ng kulay—pulang metalik, berdeng apoy, asul na pakpak sa gilid, may mukha ni Jesus sa harap, may nakasulat na “God Knows Hudas Not Pay,” may sticker ng basketball team, may Christmas lights kahit hindi Pasko. Sa iba’t ibang lungsod, nakakita na siya ng mga bus, tren, tram, tuk-tuk, pero wala pang sasakyang kasing tindi ng personalidad ng jeepney.

May motor na dumaan sa gilid nilang parang nag-a-apply sa Guinness World Records: isang ama ang nagmamaneho, sa harap niya, dalawang batang kasing liit ng limang taong gulang na magkayakap, sa likod, nakaside-saddle ang ina, may kargang sanggol, at sa pinaka-taas, may nakasabit na bag ng gulay at grocery, lahat walang helmet, lahat nakangiti, parang wala lang, parang normal lang tumawid sa gitna ng delubyo na ganito ang itsura.

“Is that… safe?” hindi napigilang itanong ni Fatima.

Umiling si Kuya Ramon, pero nakangiti, “Ah, that normal, ma’am. Filipino engineering. Not safe, but it works.” Tawa na naman siya, parang sanay na sanay nang pagsabayan ang panganib at katatawanan sa iisang pangungusap.

Sa bawat pulang ilaw, biglang sumusulpot ang mga tindero mula sa kawalan, parang may sariling sistema ng teleportation ang lungsod. Nag-aalok sila ng balut sa balde, ng cold water sa styrofoam, ng phone charger, ng sampaguita na nakasabit sa patpat, ng laruan, ng basahan, at sa isang sandali, nakakita si Fatima ng karitong may karatulang nakapinta nang mano-mano: “Cold water / Less cold water / Not cold water / Honest prices.” Napatawa siya nang mahina—isang simpleng biro sa gitna ng trapik na parang hindi nauubos.

Pero ang tawa ay natigil nang mapalingon siya sa kanan. Sa isang banda ng kalsada, may nakatayong napakalaking mall, puro salamin, bakal, at mga logo ng international brands. Kung sa Dubai niya ito nakita, hindi siya magugulat; sanay na siya sa ganyang klaseng arkitektura. Pero agad siyang napako hindi sa mall, kundi sa nakadikit sa mismong pader nitong naka-aircon na gusali: isang kumpol ng mga bahay na gawa sa pinagtagpi-tagping yero, kahoy, tarpaulin na may logo pa ng lumang politiko, tela, at kung ano-anong natirang materyales. Parang may dalawang mundo na pinagdidikit ng isang manipis na chain-link fence—sa loob, liwanag na malamig, mamahaling tindahan, at escalator; sa labas, usok ng uling, bata na nakapaa sa putik, nanay na nagluluto sa maliit na kalan.

May batang humahabol sa isa pang bata sa makitid na eskinita sa pagitan ng mga barung-barong. May isang babae na may hawak na palayok, nakatuon sa sabaw na iniinit sa apoy na halos katabi ng pader ng mall. Walang gradual na pag-akyat mula kahirapan papuntang kayamanan—para bang may guhit lang na naghihiwalay, at pagkatapos noon, ibang mundo na.

“Is this… even real?” napabulong si Fatima sa sarili, sa Arabic, parang ayaw niyang marinig ng kahit sino ang tanong na iyon.

“Ma’am?” sabay tayo ni Kuya Ramon sa rearview mirror.

“Nothing,” mabilis niyang sagot. “It’s just… very different.”

Umiling si Kuya, nakatawa pero may lungkot sa mata, “Yes, ma’am. Philippines is special. Crazy, beautiful, broken, happy. All mixed together. You will see.”

At sa mga sumunod na araw, tama siya. Nakita ni Fatima—at higit pa roon, naramdaman.

---

Hindi na siya nagulat na magulo ang Maynila sa papel. Bilang researcher sa NGO, sanay siya sa data: housing density, slum percentage, income disparity, transport network efficiencies. Ang assignment niya ay gumawa ng report tungkol sa urban development patterns—paano lumalaki ang mga lungsod, saan dumadami ang informal settlements, ano ang epekto ng mga mall at real estate development. May schedule siya: Day 1—orientation; Day 2—site visit sa Pasay; Day 3—Makati at Mandaluyong; Day 4—Quezon City; Day 5—Quiapo; pagkatapos, Bulacan, Tondo, Sagada. Lahat naka-Excel, naka-color code.

Pero sa Day 3, nabutas ang sterile na plano niya ng isang simpleng almusal.

Pinayuhan siya ng isang local staff na huwag puro hotel breakfast. “Ma’am, sayang. Try mo carinderia,” sabi ng kasamang coordinator. Kaya dinala siya nito sa isang kanto sa Mandaluyong na kung hindi lang siya sinamahan, malamang hindi niya kailanman mapapasok—isang bahay na binuksan ang sala at garahe, nilagyan ng ilang lamesa, may glass display ng ulam, at may malaking kaldero sa kalan.

“Ay ma’am, kain ka, kain ka!” bungad agad ng babaeng nasa likod ng counter, pinagpapawisan pero nakangiti, “Ako si Ate Linda. First time mo dito?”

“Yes,” sagot ni Fatima, nahihiya pa. “I think I’ll just have one dish—”

Parang may nasabi siyang masama. Napatigil si Ate Linda, napakunot ang noo, “Ha? One dish lang? How can you choose? Lahat ‘yan masarap!” Natawa siya pero seryoso ang kilos, kinuha ang plato at hindi hinintay ang sagot ni Fatima. “You try this, this, this. Konti lang, ha, konti lang,” sabay sandok ng adobo, sinigang, pritong isda, dinuguan, dalawang klase ng gulay, at kanin na parang pang-pamilya.

Nakatingin lang si Fatima, nagtataka kung paano naging “konti lang” ang halos napuno nang plato. Nang binayaran niya, 85 pesos lang ang total—mas mababa pa sa presyo ng kape sa Seoul na walang kasamang kwento, walang kasamang ngiti.

“Come back tomorrow, ha?” sabi ni Ate Linda habang papalayo na siya. “Gagawa ako kaldereta. I make it very special!” Parang hindi customer ang kausap, kundi anak na nagmamadaling pumasok sa school.

Sa Day 5, nawala siya sa Quiapo.

Ang Quiapo ay parang kabaligtaran ng mga lugar na dati niyang tinitirhan. Sa Dubai, malinis at maluwang ang mga mall, planado ang bawat tindahan. Sa Shanghai, kahit magulo ang market, ramdam pa rin ang gulong may sistema. Dito, sa Quiapo, parang may sariling batas ang kaguluhan: stalls ng prutas, tindera ng dried fish, bilihan ng ukay-ukay, religious icons, DVD na pirated, herbs, kandila, at amulet na para sa pag-ibig o pera o proteksyon, lahat magkakahalo, lahat sumisigaw, lahat may kanya-kanyang ritmo.

Naubos ang battery ng phone niya sa dami ng litrato at notes, at naiwan siyang may hawak lang na papel na may address ng community organization na kailangan niyang puntahan. Tagaktak ang pawis niya, halo ng init at konting kaba. Sa gitna ng siksikan ng mga tao, hindi niya naalam kung anong direksyon ang tama.

“Anak, saan ka pupunta?”

Isang lola na nasa gilid ng simbahan, nagbebenta ng kandila, ang napatingin sa kanya. Nakasuot ito ng simpleng daster, may hawak na abaniko, may mga kulubot na mukha pero matalas ang mata.

Inabot ni Fatima ang papel. “I’m trying to find this place,” sabi niya sa English na may kaunting kaba.

Kinuha ni lola ang papel, pinikit ang isang mata, tiningnan ang sulat, at pagkatapos ng ilang segundo, tumayo, kinuha ang maliit na bag, inabot sa katabi ang ilang kandila para ibenta sa kanya, at mahigpit na hinawakan ang kamay ni Fatima. “Tara, sama ka. Doon ‘yan banda. Malayo-layo din.”

Anim na kanto, ilang eskinita, at libo-libong tao ang dinaanan nila. Hindi binitiwan ni lola ang kamay niya, parang batang bakasyonista na inaalalayan tumawid. Tuwing mapapadaan sila sa lubak o baha, hinihigpitan nito ang kapit, “Dahan-dahan, anak. Baka madulas ka.”

Pagdating sa maliit na opisina na hinahanap ni Fatima, hingal silang dalawa. “Here,” sabi ni lola, masaya pero parang ordinaryo lang ang ginawa.

Kumalikot ang loob ni Fatima. Sanay siya sa lungsod kung saan ang pagtatanong ng direksyon ay sinusuklian ng mabilis at mahabang turo, hindi ng sabay na paglalakad. Iniabot niya ang pera, maliit lang, pero gusto niyang kahit papaano ay mabayaran ang pagod ni lola. Agad itong umiling, halatang na-offend.

“No, no, anak. Huwag na. Normal lang ‘to. Bisita ka sa bansa namin, dapat tinutulungan ka,” sabi nito, sabay dasal, sabay sign of the cross sa noo, sa dibdib, sa balikat ni Fatima—isang Muslim na babae, na hindi niya pinilit baguhin, hindi niya pinilit “i-convert,” saka nito idinugtong, “Ingat ka lagi, ha?”

Pag-alis ni lola, naramdaman ni Fatima na parang may kung anong bumara sa lalamunan niya, isang halo ng hiya, pasasalamat, at gulat. Sa Dubai, ang mga kapitbahay nila sa parehong tower ay hindi man lang alam ang pangalan nila. Dito, isang lola na hindi niya kilala ang naglakad sa kanya ng anim na kanto, walang hinihinging kapalit.

Sa Day 7, nagpunta siya sa Bulacan para sa fieldwork. Pero bago pa man niya mapuntahan ang urban project na dapat niyang i-document, napunta siya sa gitna ng fiesta.

Nagsimula lang ito sa simpleng pagkuha niya ng litrato ng arc sa baryo na may nakasabit na mga banderitas, may nakapaskil na “Happy Fiesta, San Isidro!” Hindi pa niya naibaba ang camera, may bumati na sa kanya, “Hi, you foreigner? Come, kain tayo!”

Inakala niyang simpleng alok lang iyon, pero sa loob ng isang oras, nahanap niya ang sarili niyang kumakain sa sunod-sunod na bahay, parang checkpoint na hindi puwedeng lampasan nang hindi tumitikim ng pagkain.

“Come, come, try my adobo. The best sa buong barangay!” sigaw ng isang nanay.

“Hindi, ‘yung adobo niya masyadong maalat. Dito ka na. Mas masarap ‘to,” sabay tawa ng kapitbahay.

“Forget adobo, you try my lechon,” singit naman ng isa pa, ipinagmamalaki ang buong baboy na iniikot sa uling.

May tumatawa, may nag-videoke, may nag-iinuman, may batang tumatakbo na may hawak na lobo, may matandang kumakanta ng lumang ballad na may vibrato, may microphoneng pinilit isubo kay Fatima. “You sing!”

“Hindi ako marunong,” sabi niya, namumula ang mukha.

“Lahat marunong kumanta sa Pilipinas!” sagot nila, sabay tawa.

Sa kahihiyan at kakulitan, kinanta niya ang ilang linya ng paborito niyang Arabic na kanta, may halong Ingles na “I will always love you” na naputol sa gitna dahil sa hiya. Pero sa halip na matawa sa kanya, humiyaw ang mga tao na parang nag-concert si Beyoncé sa tapat ng kapitbahay.

“In fairness, ang ganda ng boses mo!” sabi ni Ate na may hawak na mic.

Hindi iyon totoo, pero ramdam niya na ang punto ay hindi ang ganda ng boses, kundi ang pagsasalo sa sandali.

---

Ngunit hindi puro fiesta ang nakita ni Fatima.

Sa Day 12, dinala siya ng trabaho sa Tondo, isa sa pinakamahirap na lugar sa Maynila. Sanay siya sa mga report na may kasamang larawan ng “slums,” ngunit iba ang makita iyon sa totoong buhay, naamoy, marinig. Makikitid na eskinita, maraming bata, halong amoy ng pagkain, kanal, pawis, at sabong panlaba, mga bahay na dikit-dikit na parang domino na anumang oras ay pwedeng bumagsak.

Habang naglalakad siya kasama ang local coordinator, biglang dumilim ang langit. Una, ilang patak lang. Sanay siya sa ulan sa ibang bansa, yung dahan-dahan, may babala. Pero dito, parang binuhos ang isang buong dagat mula sa itaas. Sa loob ng tatlong minuto, baha na ang kalsada, rumaragasa ang tubig sa paanan nila.

Nandoon sila sa gitna ng eskinita, walang payong, walang masisilungan na maluwag. Nabasa ang hijab niya hanggang sa ulo, dumidikit ang damit sa katawan, malamig ang hangin pero mainit ang tubig sa paa. Hindi niya alam kung saan pupunta, natatakot pa siyang masangkot sa baha na hindi niya kabisado.

Biglang may humawak sa braso niya. Isang babaeng payat, halos kasing-edad niya, nakasuot ng lumang t-shirt at shorts, nababasa rin sa ulan. “Miss, halika! Pasok ka muna dito!” sabi nito sa Ingles na may halong Tagalog, hinihila siya papasok sa isang maliit na kwarto na may dingding na gawa sa tarpaulin at kahoy.

Sa loob, may manipis na banig, ilang kalderong kalawangin, isang lumang TV na sinisiksik sa isang sulok, at sahig na unti-unti ring nilalamon ng tubig. Habang si Fatima ay nakatayo, nanginginig sa basa, kinukuha ng babae ang isang tuwalya—iisang tuwalya lang na halatang madalas gamitin—at iniabot sa kanya. “Ito, punasan mo muna sarili mo.”

“Ano ka ba, wet ka na,” sabi ni Fatima, “ikaw na lang—”

Umiling ang babae, “Okay lang ‘yan. Sanay na ako dito. Ikaw, hindi.”

Habang patuloy ang malakas na buhos ng ulan sa labas, nagsalang ang babae ng tubig sa maliit na stove gamit ang halos huling kanto ng gas. “Kape? May 3-in-1 ako, wait lang ha,” sabi nito. Kitang-kita ni Fatima na iisang sachet na lang ang natira, at hindi ito nagdalawang-isip na ibigay sa kanya. Inihalo sa kumukulong tubig, nilagyan ng kaunting asukal—siguro iyon na ang huling asukal na meron siya—at iniabot kay Fatima na parang normal lang, parang hindi niya ibinibigay ang huling luho sa araw na iyon.

“Naiwan ka sa ulan. Mahirap ‘yan, baka magkasakit ka pa,” sabi pa ng babae, habang sabay nilang pinapanood kung paano pumapasok ang tubig sa sahig. Habang nagkukuwentuhan sila—pangalan ng babae, bilang ng anak nito, trabaho ng asawa—patuloy itong gumagamit ng mga kaldero para saluhin ang ulan na pumapasok sa bubong at ibinubuhos muli sa labas. Baha na ang sahig, pero hindi nito hinayaang umalis si Fatima hanggang hindi humihina ang ulan.

Pagkatapos ng halos isang oras, nang medyo bumaba na ang baha, nagpasya si Fatima na lumabas at bumalik sa sasakyan. Pilit niyang iniabot ang pera sa babae—hindi malaki, pero alam niyang makakatulong iyon. Umiling ito, tumawa, at sinabing, “Huwag na. ‘Pag may nakita kang ibang nangangailangan, sila na lang tulungan mo. Gano’n na lang.”

Pagkahatid sa kanya ng coordinator sa Grab car, hindi na niya napigilan ang pagpatak ng luha. Doon, sa loob ng malamig na sasakyan na may malinis na upuan at amoy air freshener, na-realize niya na ang babaeng iyon na halos wala nang espasyong hindi binabaha sa bahay, na halos wala nang asukal sa lalagyan, na may iisang tuwalya lang, ay ibinigay lahat ng iyon sa kanya—isang estranghera.

Sa Dubai, minsan, ang kapitbahay na tatlong taon nang katabi sa elevator ay hindi pa rin niya alam ang pangalan. Dito, isang babaeng walang-wala ang kusang nagbukas ng mundo niya para hindi siya lamunin ng ulan. Paanong ipapaliwanag ‘yon sa report? tanong niya sa sarili, habang pinupunasan ang luha gamit ang hijab na basa pa sa ulan pero mas basa na sa dami ng emosyon.

---

Sa gitna ng lahat ng kaguluhan sa lungsod—trapik, baha, siksikan, palengke—dumating ang Sagada na parang ibang planeta.

Officially, naroon siya dahil kailangan niyang tingnan ang isang community project sa Mountain Province. Pero nang makansela ang isang meeting dahil hindi nakarating ang ilang lider sa oras—ulan, landslide, mali-maling schedule—nagkaroon siya ng isang hapon na walang plano.

“Gusto mo makita ‘yung hanging coffins?” tanong ng local contact nila, isang lalaking nagngangalang Marco na taga-roon.

Nang marinig niya iyon, agad siyang pumayag. Matagal na niyang narinig ang tungkol sa mga kabaong na nakasabit sa gilid ng bundok, isang tradisyong hindi niya maintindihan, pero gusto niyang maramdaman.

Naglakad sila sa trail na amoy pine—hindi tulad ng pine-scented cleaner sa mall, kundi tunay na pine, halong lupa at hamog. May ambon sa hangin, hindi ulan, kundi parang hinahaplos lang ng ulap ang pisngi ng bundok.

“Why did you come to the Philippines?” tanong ni Marco habang naglalakad sila.

“Work,” sagot ni Fatima, awtomatikong corporate answer. Pagkaraan ng ilang hakbang, huminga siya nang malalim, sabay dagdag, “And curiosity. Lahat ng kaibigan ko sinasabi na hindi raw kayang i-explain ang Pilipinas sa mga hindi pa nakakapunta. Naintriga ako.”

Natawa si Marco, yung tawang may kasamang buntong-hininga, “Oo, mahirap talaga i-explain. Kahit kami hindi namin maintindihan sarili namin minsan. We’re too happy for how poor we are. Masyado kaming generous para sa konti ng meron kami. We complain about everything, but we wouldn’t live anywhere else.”

Pagdating nila sa tapat ng hanging coffins, natahimik si Fatima. Sa harap nila, mataas na limestone cliffs na may nakasabit na kahoy na kabaong, iba-iba ang edad, may bago, may lumang-luma na tila nagiging bahagi na ng bato. Parang suspended sa pagitan ng lupa at langit, parang paalala na ang pagitan ng buhay at kamatayan ay hindi laging patagilid—minsan, nakahimlay ito sa gilid ng bangin, nangingimi sa hangin.

“In my culture,” mahinang sabi ni Fatima, “malalim din ang respeto namin sa matatanda, sa pamilya, sa mga yumao. Pero… iba ang nararamdaman ko rito. Parang hindi lang pamilya ninyo ang magkakaugnay. Parang buong komunidad.”

“That’s bayanihan,” sabi ni Marco. “Community spirit. Kapag may isang naghihirap, lahat nakikibuhat. Kapag may isang nagdiriwang, lahat kumakain. Nakita mo na ‘yan, ‘di ba? ‘Yung lola sa Quiapo na inihatid ka. ‘Yung babae sa Tondo na pinapasok ka sa bahay niya. ‘Yung fiesta sa Bulacan na parang tatlong bayan ang may birthday kahit isa lang ang patron saint. Kahit strangers, lalo na strangers. Paano sila magiging pamilya kung hindi mo sila papasukin?”

Umupo sila sa bato, pinagmamasdan ang bundok na unti-unting nilalamon ng fog.

“But why?” tanong ni Fatima, hindi na bilang researcher, kundi bilang taong nahuhulog sa isang konsepto na hindi nya sigurado kung kaya niya bang dalhin pauwi. “Saan nanggagaling ‘yan?”

Nag-isip muna si Marco bago sumagot, pinulot ang maliit na bato, pinaglaruan sa daliri, “Maybe kasi… we survived everything not by being strong alone, but by holding on to each other. Spain for 300 years. America for 50. Japan for three. Tapos taon-taon, bagyo na parang galit na galit, lindol, baha, sunog, kahirapan. Sa tuwing may tumatama, hindi kayang tumayo mag-isa ‘yung tao. Kailangan may tutulong. Kaya natuto kaming buhatin ang isa’t isa.” Inihagis niya ang bato sa fog, na parang simbolo ng kung anong bigat na hindi na kailangang panatilihin. “We don’t have much, so we share what we have. At ang meron talaga kami, sa totoo lang, ay isa’t isa.”

“That’s beautiful,” sabi ni Fatima.

“It’s also exhausting,” natatawang dagdag ni Marco. “Subukan mo magkaroon ng privacy sa pamilyang Pilipino. Good luck. Lahat may alam sa buhay mo, lahat may opinyon, lahat gusto tumulong kahit hindi mo kailangan ng tulong. Pero… kahit gano’n, hindi ko ipagpapalit. Never.”

Sa gabing iyon, habang naglalakad pabalik sa lodging, naramdaman ni Fatima na parang may maliit na piraso ng bundok ang nanatili sa dibdib niya—isang piraso ng konseptong bayanihan na hindi niya pang buong maintindihan, pero gusto na niyang isulat.

---

Sa huling linggo niya sa Maynila, pumunta siya sa Bonifacio Global City—isang bahagi ng Metro Manila na parang transplant mula sa ibang bansa: malalawak na sidewalk, high-rise na parang sa Dubai, mural sa mga pader, international coffee shops at restaurant. Doon siya umupo sa isang café, nag-order ng kape na kasingmahal ng buong almusal ni Ate Linda, at binuksan ang laptop para simulan na ang report na dapat ay tapos na.

Pero sa tuwing susubukan niyang maglagay ng pinakauna niyang sentence tungkol sa “housing density” at “urban sprawl,” naaalala niya ang mukha ni Ate Linda, ang tawa ni Kuya Ramon, ang kamay ni lola sa Quiapo, ang basang tuwalya ng babae sa Tondo, ang mga coffins sa Sagada, ang boses ni Marco, ang “crazy, beautiful, broken, happy” na sinabi ni Kuya. At sa halip na graphs at bullet points ang lumabas sa isip niya, puro kwento, pangalan, at tawa.

Napabuntong-hininga siya nang malalim, napatingin sa screen na blangko, at napahawak sa sentido.

“Hi… you look stressed. Okay ka lang?”

Napalingon siya. Sa mesa sa tabi niya, may dalagang Filipina na naka-laptop din, may hawak na earphones na tinanggal nito nang makita ang mukha ni Fatima.

Here it was again. Iyong reflex ng mga Pilipino na magtanong ng “Are you okay?” sa isang taong hindi nila kilala.

Napatawa si Fatima, marahang tumango. “I’m… trying to write a report,” sabi niya, “but… I don’t know how to explain this country.”

Natawa ang dalaga, sabay sara ng laptop at itinuon ang buong sarili sa kanya, na para bang ang usapan nila ngayon ang pinakaimportanteng bagay sa araw na iyon. “You can’t capture the Philippines in a report,” sabi nito. “You can only experience it.”

“Patricia,” pakilala nito, inabot ang kamay. “Ikaw?”

“Fatima,” sagot niya.

“Okay, Fatima,” sabi ni Patricia, “ano bang sinabi nila sa ‘yo sa bansa namin?”

“Mostly… contradictions,” sabi ni Fatima. “Traffic, poverty, corruption, beautiful beaches, kind people. Pero ngayon na nandito na ako… it’s harder. It’s more.”

Tumango si Patricia, napatingin sa labas kung saan makikita ang malilinis na kalsada ng BGC, ang mga ilaw ng billboard, ang mga taong naka-business attire. “We’re contradictions that somehow make sense,” sabi niya. “Meron kaming ilang pinakamalalang traffic sa mundo, pero kumakanta kami sa kotse para ‘di mabaliw. Taon-taon ang bagyo, pero sa gitna ng pagbaha, may maririnig ka pa ring nagbibidyo-ke. May corruption, may bureaucracy na nakakainis, may kahirapan na nakakasakit sa puso. Pero…” sabay turo niya sa labas, “may mga taong magbibigay sa ‘yo ng payong nila sa ulan, tapos sila ang uuwi nang basang-basa. May mga mag-aalok sa ‘yo ng kanin at tuyo na parang feast. May mga nalelate sa meeting pero may dalang pagkain para sa lahat.”

“How do you explain that to people who haven’t been here?” tanong ni Fatima, hindi na bilang researcher, kundi bilang taong gustong maging tapat.

Nag-isip si Patricia, seryosong nakatingin sa tasa ng kape na parang may sagot doon. “Sabihin mo sa kanila ‘yung totoo,” sabi niya sa huli. “Sabihin mo sa kanila ‘yung traffic na parang test of faith. Sabihin mo rin ‘yung kahirapan na manginginig ang kaluluwa nila kapag nakita nila. Sabihin mo ‘yung corruption, ‘yung baha, ‘yung pagkabagal ng sistema. Huwag mong i-sugarcoat.”

“Not very good tourism pitch,” biro ni Fatima.

Natawa si Patricia, “Hindi pa ‘ko tapos. Sabihin mo rin na sa gitna ng lahat ng ‘yon, may taong magpapaulan ng tawa. Na bawat handaan, feast, kahit kanin at tuyo lang. Na ‘yung resilience namin hindi lang basta ‘we survive’ kundi ‘we survive and we laugh.’ Sabihin mo na may mga tao rito na may lahat ng rason para maging bitter, pero araw-araw pa ring pinipiling maging mabait.”

May kung anong klik sa dibdib ni Fatima. Parang matagal nang nakalutang sa hangin ang isang sagot, at sa wakas, may taong nagbigay ng tamang salita.

---

Dumating din ang araw ng alis.

Sa NAIA, nakita na naman niya si Kuya Ramon—sa loob ng tatlong linggo, palagi niyang siya ang kinukuha bilang Grab driver sa tuwing posible, hindi dahil sa rating, kundi dahil sa paraan nitong magkuwento ng simpleng bagay na parang kwento ng buong bansa. Sa huling pagkakataon, inabot nito ang maleta niya.

“So, ma’am,” sabi ni Kuya, “you believe now? The Philippines is real?”

Natawa si Fatima, isang tawang malakas, bukas, na halos hindi niya naaalala kung kailan niya huling ginawa sa publiko bago siya nakarating sa Pilipinas. Parang may na-unlock na bahagi ng sarili niya sa loob ng tatlong linggo—bahaging natutong tumawa nang hindi nag-iisip kung tama ba, bahaging natutong umiyak sa loob ng kotse ng estranghero, bahaging natutong mag-belong kahit alam niyang aalis din.

“It’s real,” sagot niya. “More real than anywhere I’ve been. Impossibly real.”

“Will you come back?” tanong ni Kuya Ramon, nakangiting parang alam na niya ang sagot.

Naalala ni Fatima ang trapik sa EDSA, ang baha sa Tondo, ang ingay ng Quiapo, ang init ng umaga sa Mandaluyong, ang hangin sa Sagada, ang fiesta sa Bulacan, ang coffee shop sa BGC. Naalala niya si Ate Linda at ang platong punung-puno ng pagkain, si lola sa Quiapo na naglakad ng anim na kanto, ang babaeng nagbigay sa kanya ng tanging tuwalya nito, si Marco at ang bayanihan, si Patricia at ang “resilience na may joy.”

“Yes,” sagot niya, hindi na nag-aalinlangan. “I think… I have to.”

Sa eroplano, habang unti-unting lumalayo ang Maynila, nakita niya sa bintana ang Manila Bay na sinisikatan ng araw, ginagawa nitong ginto ang tubig na may halong basura at langis, isang tanawing hindi perpekto, pero maganda pa rin kahit papaano. Sa ilalim ng liwanag na iyon, makikita ang mga bubong na yero, mga gusaling salamin, mga bangkang malalaki at maliliit, lahat sabay-sabay naliligo sa parehong araw.

Binuksan niya ang laptop, tinitigan ang kasing daming ulit na niyang sinubukang simulan ang report. Isang document na puno ng bullet points, graph, technical terms. Walang pakiramdam. Dahan-dahan niya itong dinelete.

Pumalit ang blangkong page. At sa wakas, nagsimula siyang magsulat hindi bilang analyst, kundi bilang Fatima na tatlong linggo nang nabababad sa isang bansang hindi niya maintindihan pero mahal na niya.

“Is the Philippines even real?” ang unang linya niya. “After three weeks, I still don’t have a simple answer.”

Type siya nang type, halos hindi na nagtutuwid: tungkol sa lungod na “hindi gumagana sa papel”—crumbling infrastructure, soul-destroying traffic, heartbreaking poverty—at sabay na “the most joyful place I’ve ever been. The most generous. The most alive.” Isinulat niya ang Dubai, Shanghai, Seoul—kung paano nakita niya kung ano ang kayang itayo ng pera, ano ang kayang ma-achieve ng plano, ano ang kayang mapanatili ng disiplina. Pero isinulat niya rin na sa Pilipinas niya natutunan na ang kayamanan ay hindi lang nasusukat sa tulay at kalsada, na ang efficiency ay hindi lamang virtue, at minsan, ang sobrang order ay pwedeng pumatay sa spontaneous kindness na tunay na nagpapasaya sa buhay.

Napatingin siya sa bintana, sa mga ilaw ng Maynila na unti-unting nagliliwanag habang bumabagsak ang gabi. Alam niyang, sa ilalim ng liwanag na iyon, may isang taong nagbabahagi ng huling pagkain sa estranghero, may isang batang naghahatid sa kaklase sa ulan, may isang pamilyang nagtatayo muli ng bahay matapos ang bagyo, hindi na may halong sumpa, kundi may halong biro at pag-asa. May isang nanay na nagpapaandar ng videoke sa gitna ng brownout, isang lola na nagdadasal para sa apo at sa kapitbahay, isang kabataang nagvi-volunteer sa evacuation center kahit wala siyang allowance.

Naunawaan ni Fatima na ang Pilipinas ay hindi lang basta lugar, hindi lang destinasyon sa Google Maps. Isa itong pakiramdam—isang sabay na kirot at aliw sa dibdib, isang katahimikan sa gitna ng ingay, isang pagtawa sa gitna ng luha. Isa itong kontradiksyon na hindi pwedeng i-resolve ng Excel file. Isa itong himala ng survival at selebrasyon na magkasabay.

At sa huli, habang tinatype niya ang last paragraph, alam niyang hindi niya talaga “mai-e-explain” ang Pilipinas sa mga hindi pa nakakarating. Pero maaari niyang sabihin ito: na dito niya nakita na ang saya ay hindi kailangang perfect ang kondisyon, na ang generosity ay hindi nangangailangan ng yaman, na ang komunidad ay hindi kailangang perpekto ang sistema. Na minsan, ang pinaka-tunay na kayamanan ng isang bansa ay hindi ang laki ng GDP nito, kundi ang kakayahan nitong pumili ng kabaitan sa gitna ng lahat ng dahilan para sumuko.

Isinara niya ang laptop nang may kakaibang kapayapaan. Sa ilalim ng eroplano, nababalot na ng dilim ang Maynila, pero alam niyang sa kahit anong eskinita, may tawanan pa ring umaalingawngaw, may kawali pang sinasandok, may kwentong ipinapasa mula bibig sa bibig.

At sa sarili niya, tahimik siyang nangakong babalik—hindi dahil kailangan iyon ng trabaho niya, kundi dahil may bahagi na ng puso niyang natutong umuwi sa isang bansang, ayon sa lahat, ay “impossible to explain,” pero para sa kanya, mula noong tatlong linggong iyon, ay “impossibly, beautifully real.”