CHAPTER 1 — ANG PAGBALIK NG HINIHINTAY

Sa dapithapon ng tag-init, matapos ang halos dalawang taon ng pakikipaglaban sa malayong probinsya bilang sundalo ng hukbong sandatahan, nagbalik si Elias Vergara, hindi bilang bayani na may parada, kundi bilang pagod na lalaking ang tanging nais ay makita muli ang ina na nagpalaki sa kanya nang mag-isa mula pagkabata; tahimik siyang bumaba sa lumang bus na dumaan sa kanilang baryo sa Bukid del Sur, dala ang lumang backpack na punô ng mga liham, kupas na larawan, at medalya na hindi kailanman nakapagpawi sa mga gabi ng pangungulila. Habang naglalakad sa makitid na daan, ramdam niya ang bawat hakbang na parang tinutunaw ang bigat ng mga alaala ng putok ng baril, sigaw ng mga sundalong nalagas, at pangakong babalik siya “kapag ligtas na ang lahat,” pangakong hindi niya alam kung kinaya niyang tuparin o nabigo lamang niyang pakalmahin ang sarili. Ngunit pagdating niya sa bakuran ng kanilang lumang bahay na gawa sa kahoy, imbes na marinig ang tunog ng kalan, o ang ingay ng ina niyang mahilig humimig ng lumang kundiman tuwing naghahanda ng hapunan, ang sumalubong sa kanya ay katahimikan—hindi ang katahimikang nagpapahinga, kundi ang katahimikang may tinatago. Napansin niyang nakakandado ang bahay mula sa labas, walang kahit anong ilaw, at ang mga paso ng halaman ng ina niyang laging sariwa ay natuyo na, parang buwan nang walang nag-alaga. “Ma?” tawag niya sa pinto, mahina muna, saka mas malakas, “Ma, si Elias ‘to… umuwi na ako.” Walang sagot. Walang yapak. Kahit ang mga aso sa kabilang bakod ay hindi tumahol, tila sila man ay natutong tumahimik. Tumibok ang puso niya nang mas mabilis, hindi dahil sa takot, kundi dahil alam niyang ang ina niya ay hindi kailanman umalis nang hindi nagpapaalam; kahit noong sumabog ang giyera malapit sa baryo, kahit noong nagkaroon ng lindol, kahit noong maysakit siya, palaging nariyan ito. Kaya’t nang marinig niya ang mahina ngunit malinaw na tunog ng pag-iyak mula sa likurang bahagi ng lupaing dati nilang taniman ng gabi, hindi na siya nagdalawang-isip. Sinundan niya ang tunog sa madilim na daan patungo sa maliit na bodega sa likod ng bahay, ang bodega na dati nilang pag-iimbakan ng bigas at lumang gamit. Doon, sa kislap ng ilaw mula sa buwan, nakita niya ang isang pigura—nakaupo sa malamig na sahig, nakayuko, at nanginginig. Hindi niya agad nakilala dahil payat na payat na ang katawan, ang buhok nitong dating maayos ay gusot, at ang damit ay tinahi-tahi lamang na parang gamit ng taong matagal nang hindi kinokontrol ang sarili. Ngunit nang magsalubong ang mga mata nila, ang pagkalito ay napalitan ng pagkabasag: “Elias… anak…” halos pabulong ngunit puno ng sakit ang tinig. Dali-dali siyang lumuhod, niyakap ang ina, at doon niya naramdaman ang bigat ng buto nito—wala nang laman, parang ilang buwan nang hindi kumakain ng sapat. “Ma, ano’ng nangyari? Bakit ka nandito? Bakit hindi ka sa bahay?” Ngunit bago pa man makasagot ang ina, may mga yabag sa likuran, hindi mabilis kundi mabagal, maingat, parang taong hindi natatakot mahuli dahil alam niyang wala nang kayang lumaban. Sa pinto ng bodega, tumayo ang isang lalaki, matangkad, maayos ang suot, hindi galing sa hirap, kundi galing sa buhay na may kontrol. At nang buksang ang ilaw, doon niya nakilala ang lalaking hindi niya inakalang makikita sa lugar na iyon—si Samuel, ang asawa ng ina niya, ang lalaking ipinagkatiwala niya bago siya sumabak sa serbisyo, ang dating pamilyar na mukha na ngayon ay tila puno ng malamig at mapanganib na katahimikan. “Nagbalik ka rin,” sabi nito, walang emosyon, walang ngiti, para bang hindi mahalaga ang pagbabalik ng sundalong ilang beses nang muntik hindi nakauwi. Tumayo si Elias, hawak ang ina sa balikat, at ramdam niya agad ang tensyon—hindi ito pagtanggap, hindi ito kasiyahan, kundi presensya ng taong dapat nag-alaga pero may itinago. “Bakit nandito si Mama? Bakit sa bodega?” tanong niya, nanginginig ang boses ngunit hindi nawawala ang galit. Tumingin si Samuel sa babae at saka kay Elias, saka ngumiti nang mapait, pagod, at may halong pagsumbat: “Dito niya gusto. Siya ang umalis sa bahay. Hindi ako.” Ngunit sa sandaling iyon, humawak ang ina niya sa braso niya at bumulong, mahina ngunit may katotohanang nakakatindig ng balahibo: “Anak… hindi ako umalis. Itinago niya ako dito.” At doon nagsimula ang bagyong matagal nang hindi naghihintay ng sundalo para bumalik.

CHAPTER 2 — ANG MGA SALITANG HINDI NASABI

Sa sandaling bumitiw ang ina ni Elias sa mahina ngunit nakakayanig na bulong, para bang yumanig ang buong paligid ng bodega, at ang dating amoy ng alikabok, lumang sako, at kahoy na inaagnas ay napalitan ng amoy ng takot na matagal nang nakakulob sa loob ng mga dingding; si Elias ay napaatras, hindi dahil umuurong sa laban, kundi dahil hindi niya lubusang matatanggap na ang taong ipinagkatiwala niya sa asawa bago siya umalis upang maglingkod sa bansa ay narito—pinapabayaan, itinatago, kinakain ng gutom at oras, parang hindi ina, hindi tao, kundi bagay na isinantabi nang hindi mahalaga. Nanigas ang panga niya habang tinitingnan si Samuel, at bagama’t may mga tanong na nagtitipon sa dibdib niya, wala munang lumabas sa bibig niya kundi isang pabulong ngunit mabigat na, “Bakit?” Napatawa si Samuel, hindi malakas, hindi baliw, kundi tawa ng taong naniniwalang siya ang biktima, hindi ang ina. “Hindi mo naiintindihan,” sabi nito, “akala mo kilala mo siya dahil dugo mo siya, pero hindi mo alam kung ano ang ginawa niya sa akin.” Napakunot ang noo ni Elias, at kahit nanginginig ang ina sa bisig niya, pilit itong nagsalita, hindi para ipagtanggol ang sarili, kundi para tapusin ang kwentong matagal nang hindi nasasabi. “Elias… bago ka umalis, nagkasakit ako, hindi lang trangkaso, hindi lang pagod. Ako’y na-diagnose na may kondisyon sa puso. Sinabi ko sa kanya, pero imbes na tulungan ako… sinabi niyang drama ko lang, na ginagamit ko ’yon para pigilan siyang lumayo.” Napahinga nang malalim si Elias, at doon gumuhit ang sakit na hindi niya naramdaman kahit sa gitna ng labanan, dahil ang sakit ng bala ay may sugat, pero ang sakit ng katotohanang napabayaan ang ina ay pumapatay mula loob. “Sabi niya hindi ko kailangang magpagamot, kaya’t nagsimula akong manghina,” pagpapatuloy ng ina, “at nang bumagsak ako isang gabi, hindi niya ako dinala sa ospital. Dito niya ako isinilid. Sinabi niyang para raw ‘hindi ko siya istorbohin habang may trabaho siya.’” Napatingin si Elias kay Samuel, at ngayon ang dating malamig na tingin ay napalitan ng apoy, isang apoy na pinatay niya sa mga taon sa digmaan dahil ang sundalo ay dapat kontrolado, hindi nagiging bihag ng emosyon—ngunit ngayon, hindi siya sundalo, anak siya. “Pinabayaan mo siyang mamatay,” marahan ngunit mabigat niyang sabi, puno ng poot na tahimik, mas nakakatakot kaysa sigaw. Ngunit sa halip na umatras si Samuel, lumapit ito ng ilang hakbang, parang siya pa ang nasasaktan, at sumagot nang may pait: “At ako naman ang iniwan ninyong lahat! Ikaw? Umalis ka para sa giyera. Siya? Nabuhay sa nakaraan, hindi ako tiningnan bilang asawa, kundi tagapag-alaga. Lahat kayo may paniniwalang kayo ang biktima—wala ni isa sa inyong tumingin kung papaano ako nabubulok sa pahinga!” Ang tinig niya ay masakit, pero hindi sapat upang burahin ang katotohanang nakita ni Elias sa mismong katawan ng ina. “Kung pagod ka, umalis ka sana. Hindi mo siya dapat kinulong,” madiin na sagot ni Elias. “Kinulong?” ulit ni Samuel, natawa nang mapait, “o pinrotektahan?” Ngunit bago pa maituloy ang argumento, nanghina ang ina, bumagsak ang ulo sa balikat ni Elias, at doon sumigaw siya ng may desperasyon, hindi na anak na nagtataka, kundi anak na natatakot, “Ma! Ma, sandali, huminga ka!” Napasugod si Samuel, hindi umiwas, at sa sandaling iyon ay lumitaw ang pag-aalala, kahit sandali lang, ngunit huli na; ang mga mata ng ina ay lumabo, at sa huling lakas ay bumulong ito sa tainga ni Elias, mahina, basag, at puno ng pighating hindi niya nais dalhin kahit kailan, “Anak… patawarin mo siya.” At iyon ang huling sandaling napuling ang boses niya bago mawalan ng malay, at sa pagitan ng gabi at katahimikan, natanto ni Elias ang pinakamalupit na katotohanan: minsan ang taong sinaktan ay mas handang magpatawad kaysa sa anak na nakasaksi ng sugat.

CHAPTER 3 — ANG GALIT NA PINILIT ITAGO

Pagkarating nila sa barangay clinic, basang-basa pa ng pawis si Elias mula sa pagkalong sa ina sa buong biyahe, at kahit ang mga taong nandoon ay nagulat sa biglaan niyang pagsulpot na tila sundalong galing sa labanan, hindi nila kinuwestyon kung bakit niya halos sirain ang pinto sa pagpasok; ang mga nurse ay agad lumapit at kinuha ang ina mula sa bisig niya, ngunit hindi niya binitiwan agad, para bang sa sandaling bitiwan niya ito ay tuluyan nang mawawala sa kanya. “Sir, kami na ho,” sabi ng nurse, mahinahon ngunit may awtoridad, at doon niya lamang napagtanto na nanginginig ang kamay niyang mahigpit na nakahawak sa ina, hindi dahil sa galit lamang, kundi dahil sa takot na baka ito ang huling beses na mahawakan niya ito nang buhay. Nang ipinasok si Aling Rosaria sa emergency room, naiwan sa labas sina Elias at Samuel, at doon nagsimulang bumalik ang bigat ng katahimikan, ngunit hindi ito katahimikang puno ng takot—katahimikan itong naghihintay ng pagsabog. Naglakad si Elias palayo sa bench, humawak sa dingding, pilit hinahabol ang hininga niya; hindi siya madaling masindak sa giyera, hindi siya natitinag sa tunog ng putok, ngunit ibang klaseng labanan ang makita ang ina niyang tila nauubusan ng oras sa kamay ng doktor at hindi niya alam kung ang dahilan ay kapabayaan ng taong dapat nagprotekta sa kanya. Lumapit si Samuel, hindi mayabang tulad kanina, hindi malamig, kundi pagod, parang biglang bamagsak ang lahat ng pilit niyang itinayong katwiran sa sarili. “Hindi mo alam lahat,” mahina nitong sabi, hindi depensa, kundi desperasyong maunawaan. Mabilis na lumingon si Elias, at sa isang iglap, ang pasensya niyang hinubog ng pagsasanay militar ay nawasak. “Alam ko ang isang bagay,” sabi niya, mahina ngunit mabagsik, “na hindi dapat nakakulong ang taong mahal mo sa bodega na parang hayop.” Napayuko si Samuel, ngunit hindi siya umiyak; sa halip, ang boses nito’y naging punit-punit, parang taong matagal nang hindi naririnig. “Hindi mo nakita ang mga gabi… hindi mo narinig ang mga sinabi niya. Sinisisi niya ako sa pagkawala mo. Araw-araw. Bawat bigong hinga, bawat gabi na hindi ka tumawag, ako ang naging demonyo sa paningin niya.” Napabuga ng hangin si Elias, tumaas ang boses, hindi dahil naghahanap ng sigaw, kundi dahil hindi kayang paniwalain ang sarili sa naririnig. “Kahit gano’n, hindi mo siya ikukulong!” Ngunit sa halip na makipagtalo si Samuel, umupo ito sa upuan, tinakpan ang mukha at sa unang pagkakataon mula nang dumating si Elias, gumuhit ang luha sa pisngi nito. “Natatakot ako…” bulong niya, halos hindi marinig. “Natatakot akong iwan niya ako. Natatakot akong hindi ako mahalaga kapag nandyan ka.” Tumigil ang mundo sa sandaling iyon; hindi dahil tinanggap ni Elias ang paliwanag, kundi dahil sa wakas ay nakita niya hindi ang taong nanakit sa ina niya, kundi ang taong lumubog sa sariling takot kaya nanakit ng iba. Ngunit ang galit ay hindi agad natutunaw sa kaawa-awang paliwanag—lalo na kapag ang sugat ay hindi kanya, kundi ng taong pinakamahal niya. “Kung gano’n,” marahan ngunit malamig na sabi ni Elias, “takot ang pinili mong pag-alagaan. Hindi si Mama.” Hindi nakasagot si Samuel; tumingin lamang siya sa sahig, parang nauunawaan niyang doon siya natalo—hindi sa sigaw, kundi sa katotohanang hindi niya kayang ipagtanggol ang sarili laban sa simpleng tanong: Sino ba talaga ang inalagaan mo? Ilang minuto pa ang lumipas bago lumabas ang doktor, hawak ang clipboard, seryoso ang mukha. Tumayo si Elias na parang sundalong handang marinig ang hatol. “Stable ang lagay ng nanay n’yo,” sabi ng doktor, at para siyang binuhusan ng init sa lamig ng loob, “pero malnourished, dehydrated, at may infection sa baga. Kung mas huli pa ng ilang araw… posibleng wala na siya ngayon.” Napapikit si Elias, mahigpit ang kamao, at hindi niya namalayang huminga siya nang malalim, hindi dahil gumaan ang loob niya, kundi dahil ngayon ay may direksyon ang galit: hindi na ito tanong, hindi na hinala, kundi katotohanan. “Sino ang pumirma bilang guardian?” tanong ng doktor. Sabay silang tumingin kay Samuel. Hindi umiwas ang lalaki; tumayo siya, nilapitan ang doktor, at sa sandaling iyon, ang boses niya ay walang depensa, walang katwiran, walang pagsumbat—puro pagtanggap. “Ako,” sagot niya. “At handa akong managot.” Ngunit bago pa makapagsalita muli ang doktor, nilapitan ni Elias si Samuel, tumayo sa harap niya, hindi bilang anak na umiiyak, hindi bilang sundalong nagbabantay, kundi bilang lalaking napagod sa pananahimik. “Maaaring handa kang managot,” sabi niya, “pero hindi ibig sabihin karapatan mo pang manatili sa tabi niya.” Tumayo si Samuel, puno ng pagod, at sa unang pagkakataon, tumingin siya kay Elias na hindi bilang karibal sa pagmamahal ng ina, kundi bilang taong mas may karapatan kaysa sa kanya. “Kung aalis ako,” mahina niyang tanong, “alagaan mo siya?” Walang pagdadalawang-isip, walang kundisyon, walang drama, tumango si Elias. “Simula ngayon.”

CHAPTER 4 — ANG MGA DINGDING NA NAGTATAGO NG TAHANAN

Pagkalipat kay Aling Rosaria sa isang mas tahimik na kwarto sa ospital, kung saan may puting kurtina, malinis na linen, at amoy ng antiseptic kaysa alikabok ng bodega, naupo si Elias sa tabi ng kama, hawak ang malamlam na kamay ng ina, at habang tinitingnan niya ang bawat hibla ng buhok nitong pumuti at nanghina, napagtanto niyang ang dalawang taong nawala sa buhay niya ay hindi lamang oras sa serbisyo—kundi mga panahong humihingi ng tulong ang ina at walang sumagot. Sa labas ng kwarto, naroon si Samuel, nakaupo nang mag-isa sa mahabang bangko ng pasilyo, nakatungo, hindi agad umalis tulad ng inaasahan ni Elias; at kahit galit ang laman ng puso niya, may parte ring nagtanong kung ang paghihiwalay ay sapat na parusa o kung may mas malalim pang dahilan kung bakit tumigas ang puso ng lalaki hanggang sa punto ng pag-abandona. Habang pinagmamasdan niya ang ina, muling sumagi sa isip niya ang mga liham na ipinadala niya noon mula sa kampo, mga liham na walang sagot, mga tawag na minsan ay hindi sumasagot si Samuel, at ngayon ay naiisip niyang marahil hindi dahil wala itong pakialam, kundi dahil may pader itong itinayo sa sarili—isang pader na hinayaan niyang manatili sa halip na wasakin. Kinabukasan, habang nakaupo pa rin siya sa tabi ng kama, dumating ang kapitana ng barangay kasama ang dalawang pulis, nagsasagawa ng imbestigasyon sa posibleng pananakit at neglect; tinawag nila si Elias at pinag-uusapan ang salaysay, at bagama’t nahiwalay na niya si Samuel, narinig niya mula sa kabilang kwarto ang marahang tinig nito, walang sigaw, walang depensa, “Oo, tama… ako ang nagkulang… pero hindi ko ginusto siyang masaktan.” Sa unang pagkakataon, narinig niya ang asawa ng ina hindi bilang kontrabida, kundi bilang tao. Ngunit ang katotohanan ng sakit ay hindi binubura ng pagsisisi, kaya’t nang tanungin si Elias kung nais niyang kasuhan ang lalaki, nanahimik siya sandali, tinitimbang hindi lamang ang galit kundi ang bigat ng kapatawaran; at sa huli, sinabi niya, “Hayaan nating gumaling si Mama. Ang kulungan ay hindi laging sagot sa sugat. Minsan mas mabigat ang mabuhay na may kasalanan kaysa mabulok sa selda.” Natahimik ang lahat, at ang kapitana ay tumango, parang mas nauunawaan niya ang lalim ng sugat kaysa anumang imbestigasyon. Nang bumalik si Elias sa kwarto, gising na ang ina, mahina ngunit malinaw ang tingin. “Anak…” bulong niya, “mahal ko ang tatay mo ngayon, hindi dahil sa ginawa niya… kundi dahil naligaw siya. Pero ikaw ang daan ko pabalik.” Hinalikan niya ang noo ng ina, marahang tumugon, “Ma, hindi ko siya mapipilit magbago… pero hindi ko hahayaang balikan mo ang sakit.” Sa sumunod na araw, pormal nang lumabas si Samuel mula sa ospital, hindi bilang asawa, kundi bilang estrangherong piniling lumayo, at bago siya umalis, lumapit siya kay Elias, hindi upang makipagtalo, kundi upang humingi ng huling pahintulot. “Kung sakaling kailangan n’yo ako… kahit anong araw… tatawag lang kayo,” sabi niya. Hindi ngumiti si Elias, ngunit hindi rin nagalit; tumango lamang. “Kung handa ka nang magmahal nang hindi gumagamit ng takot… baka dumating ang araw na iyon.” Sa paglubog ng araw, habang ang ina niya ay payapang natutulog, tumingin si Elias sa labas ng bintana ng ospital, sa mga ilaw ng bayan na kumikislap na parang muling nabuhay, at sa wakas ay napagtanto niyang ang tunay na laban ay hindi sa giyera, hindi sa baril, hindi sa mga kaaway ng bansa—kundi sa loob ng bahay, sa mga puso ng taong dapat nagmamahalan. At habang nakatayo siya roon, hindi na bilang sundalong nagbabalik, kundi bilang anak na handang magsimulang muli, bumulong siya sa sarili, “Hindi na ako uuwi para lumaban. Uuwi ako para manatili.”

CHAPTER 5 — ANG PAGHILOM NA HINDI MADALI

Sa sumunod na mga linggo, habang nagpapalakas si Aling Rosaria sa maliit ngunit maaliwalas na ospital ng bayan, unti-unting nagbago ang araw-araw ni Elias, mula sa pagiging sundalong sanay sa mga utos at misyon tungo sa pagiging anak na gumigising nang maaga upang bilhan ang ina ng sariwang tinapay, inaabot ang gamot sa tamang oras, at nagkukuwento ng mga karanasang hindi niya kailanman nais ibahagi noon dahil ang giyera ay hindi kwentong ipinagmamalaki, kundi kwentong pinagbabayaran sa gabi kapag nakapikit ang mundo. Naiwan sa kanya ang mga alaala ng pakikipaglaban, ngunit ngayong nakaupo siya sa tabi ng kama ng ina, naramdaman niyang mas mabigat ang laban na ito—sapagkat walang bala rito, ngunit may posibilidad ng pagkawala na mas masakit kaysa anumang sugat sa digmaan. Sa isang tahimik na umaga, habang nagbabalik ang lakas ni Rosaria, binuksan niya ang bintana ng kwarto upang pumasok ang hangin ng kalayaan na matagal nang ipinagkait sa loob ng bodega; naglakbay ang mga sulyap ng ina sa labas, sa mga taong naglalakad, sa mga batang naghahabulan, sa liwanag na bumabalot sa bayan, at sa huling paghinga ay nagsabi siya, “Hindi ko alam kung bakit ako hinayaan ng mundo na mabuhay,” mahina ngunit malinaw, “pero siguro… para maramdaman ko ulit ang araw na ito kasama ka.” Napangiti si Elias, ngunit ang ngiting iyon ay may halong pait, dahil alam niyang hindi sapat ang pag-uwi upang burahin ang mga taon ng kawalan—kailangan niya rin harapin ang sariling pagsisisi. “Ma, patawad,” bulong niya, halos hindi marinig ng hangin. “Iniwan kita.” Umiling si Rosaria, marahan, hinawakan ang kamay niya na parang pinipisil ang puso. “Hindi mo ako iniwan. Pinili mo ang daan mo. Ako ang hindi humingi ng tulong. At siya… ang hindi natutong maging matatag sa halip na matakot.” Hindi niya binanggit ang pangalan ni Samuel, hindi dahil ayaw niya itong sisihin, kundi dahil may uri ng sakit na kapag muli mong isinatinig ay nabubuhay muli. Sa kabilang banda, si Samuel ay hindi tuluyang nawala; paminsan-minsan, dumadaan siya sa labas ng ospital, nag-iiwan ng basket ng prutas, hindi lumalapit, hindi nagpapakita, hindi humihingi ng tawad bilang salita, kundi bilang kilos ng taong alam na wala siyang karapatang humarap ngunit umaasa pa ring may daan pabalik. Halos hindi ito nababanggit ni Elias, ngunit batid niyang hindi lahat ng pagkakamali ay dapat kalimutan—may ilan na dapat panoorin mula malayo, hindi upang tanggapin agad, kundi upang hayaan itong matuto. Sa huling linggo bago makauwi ang ina, kinausap siya ng doktor sa corridor. “Nakakabawi siya,” sabi nito. “Pero hindi lang pisikal ang kailangang gamutin. May trauma. Kung maibabalik mo siya sa kapatid, sa mga kaibigan, sa araw-araw na may kasama… mas mabilis ang paggaling.” Doon napagtanto ni Elias na ang lunas ay hindi ang paglalayo kay Samuel o pagsunod sa galit, kundi paglikha ng bagong tahanan kung saan ang ina ay ligtas, hindi dahil may bantay, kundi dahil may kasama. Paglabas nila ng ospital, hindi sila bumalik sa lumang bahay. Sa halip, dinala niya ang ina sa bahay ng kapatid nitong si Tita Mariel, kung saan may mga tao, tawanan, tsaa, at mga kwentong hindi nagmumula sa takot; at sa unang gabi roon, habang natutulog ang ina sa isang tunay na kama, hindi sa malamig na sahig, napatingin si Elias sa kisame at napangiti, hindi dahil tapos na ang laban, kundi dahil nagsimula na ang paghilom. Sa kalye sa labas ng bahay, nakatayo si Samuel, nakasilong sa anino, nakatingin mula malayo; hindi siya pumasok, hindi kumatok, hindi humingi ng tawad, ngunit sa mga mata niyang naglalaro sa pagitan ng pagsuko at pag-asa, malinaw ang isang katotohanan: minsan ang pinakamalaking ganti ay hindi galit, hindi paghihiganti, hindi paninisi—kundi pag-alis sa buhay ng taong sinaktan mo upang bigyan sila ng pagkakataong mabuhay muli. At habang pinapanood ni Elias ang aninong iyon na unti-unting naglakad palayo sa dilim ng gabi, hindi niya naramdaman ang tagumpay; naramdaman niya ang bigat ng pagiging tao. Sapagkat sa huli, ang tunay na digmaan ay ang pagpili kung sino ang mananatili at sino ang kailangang hayaan.

CHAPTER 6 — ANG PAGBABAGO NG HANGIN

Lumipas ang ilang araw mula nang lumipat si Aling Rosaria sa bahay ni Tita Mariel, at sa bawat umaga, nakita ni Elias ang pagbabago sa ina na hindi niya nakita sa loob ng bodega o sa malamig na kama ng ospital: ang simpleng pagkislap ng mata kapag naaamoy ang bagong timplang kape, ang bahagyang pagngiti habang pinapanood ang mga pamangkin na nag-aaway sa laruan, at ang pag-abot ng tinidor sa hapag-kainan nang hindi nanginginig ang kamay; sa mga maliliit na galaw na iyon, natanto niya na ang tunay na paggaling ay hindi nangyayari sa isang gabi, kundi sa bawat sandaling may taong nakikinig, may presensyang hindi nananakit, at may tahanang hindi nagtatago ng sugat. Ngunit sa kabila ng pagbangon, may isang aninong hindi tuluyang nawawala—ang presensya ni Samuel na paminsan-minsan ay mapapansin sa kabilang kalsada, nakatayo sa lilim ng poste, tila pinipigilan ang sariling kumatok, hindi dahil hindi niya nais, kundi dahil alam niyang maaaring hindi pa panahon. Isang hapon, habang naglalakad si Elias palabas ng tindahan upang bumili ng gamot ng ina, nakita niya si Samuel nakatingin sa bahay mula malayo; hindi niya ito nilapitan agad, ngunit nang magtagpo ang kanilang mga mata, walang lambingan, walang galit, kundi pagod na pag-unawa. Lumapit si Samuel nang marahan, hindi umaastang may karapatan, at sa huli ay bumulong, “Hindi ako makikipagpilitan. Gusto ko lang malaman kung ayos na siya.” Huminga nang malalim si Elias, tumingin sa langit bago sumagot, “Ayos na siya… dahil may mga taong kasama siya.” Kahit masakit, tumango si Samuel, parang tanggap niyang iyon ang nararapat sa ngayon. “Hindi ako humihingi na tanggapin n’yo ulit ako,” sabi nito, “pero kung sakaling kailangan ng nanay mo ng suporta, kahit hindi ako nasa loob ng buhay n’yo… huwag mo akong ituring na patay.” Ang linyang iyon, simple ngunit tapat, ay parang bato sa dibdib ni Elias—hindi para saktan, kundi para ipaalalang ang bawat tao, kahit nagkamali, ay may karapatang magsimulang muli. “Hindi kita tinatanggal sa mundo,” sagot ni Elias, marahan ngunit matatag, “pero hindi rin kita isasama hangga’t ang pag-ibig mo ay takot pa rin ang gamit.” Tumango si Samuel, at sa huling sandali bago siya tumalikod, nagpasalamat siya, hindi sa salita kundi sa paggalang sa espasyong binigay sa kanya—sapagkat minsan ang pag-ibig ay hindi paghawak, kundi pag-atras. Pagbalik ni Elias sa bahay, nakita niya ang ina sa sala, tahimik na nagkakape, nakatingin sa bintana kung saan kanina lamang naroon si Samuel. “Anak,” tanong niya, mahina ngunit malinaw, “nandiyan ba siya?” Tumango si Elias. “Hindi pumasok,” sagot niya. Napikit ang ina, saglit na nahulog sa malalim na pag-iisip, at nang dumilat, walang luha sa mata, walang yugyog ng galit, kundi kapayapaang hinubog ng sakit. “Mabuti,” sabi niya, “dahil hindi pa ako handang harapin siya… pero hindi ko rin nais siyang mawala.” Napatingin si Elias sa ina, at doon niya nakita ang pinakamahirap na anyo ng lakas—ang kakayahang magpatawad nang hindi kinakalimutan, ang kakayahang mahalin nang hindi binabalikan ang sugat. Sa gabing iyon, habang natutulog ang ina sa kwarto at ang hangin sa labas ay umuungol sa pagitan ng mga dahon, lumabas si Elias sa bakuran, tumingin sa langit, at doon niya naramdamang hindi lamang ang ina ang gumagaling—pati siya. Dahil sa unang pagkakataon mula nang umalis bilang sundalo, hindi niya naramdaman ang pangangailangang patunayan ang sarili; ngayon ang pangangailangan ay manatili, maramdaman, at maging anak. At habang ang gabi ay nagiging madaling-araw, natanto niya na ang pagbabalik ay hindi pagtatapos ng misyon—ito ang simula ng bagong tungkulin.

EPILOG — ANG PAG-IBIG NA HINDI KAILANGANG IPAGTANGGOL

Lumipas ang ilang buwan matapos ang paggaling ni Aling Rosaria at ang dahan-dahang paglayo ni Samuel mula sa sentro ng kanilang buhay, at unti-unting bumalik ang baryo sa tahimik nitong ritmo, kung saan ang mga bata ay muling naglalaro sa ilalim ng araw, ang mga kapitbahay ay nagkakape sa umaga, at ang mga kwentong minsang bumulabog sa komunidad ay nagiging mga bulong na lamang na unti-unting nawawala sa hangin; ngunit sa loob ng bagong tahanan na pinili ni Elias at ng ina, hindi na bumalik ang lumang normal—may bago, mas mabagal, mas maingat na buhay, kung saan ang bawat paghinga ay may halaga, at ang bawat paggising ay patunay na may mga sugat na gumagaling hindi dahil nakalimutan, kundi dahil natanggap. Sa mga araw na iyon, natuto si Elias magtanim sa maliit na bakuran, tinuruan ang mga pamangkin magbasa ng liham na kinunan niya mula sa digmaan, at minsan, sa katahimikan ng gabi, nauupo siya sa terasa kasama ang ina habang pinapakinggan ang alon ng hanging dumadaan sa mga puno. Hindi na sila nag-usap tungkol sa gabing natagpuan niya ito sa bodega, hindi dahil iniiwasan, kundi dahil hindi lahat ng sakit ay kailangang sirain ng salita—may sakit na minamahal hanggang humupa. Si Samuel, sa kabilang banda, ay hindi tuluyang nawala; madalas siyang magpadala ng bigas, gamot, minsan pera para sa check-up, palaging ipinapadaan sa kapitana, walang note, walang pangalan, ngunit sa bawat pagdating nito, hindi niya inaangkin ang lugar sa pamilya—nagbibigay lamang, parang paghingi ng tawad na hindi hinihingan ng kapalit. At si Aling Rosaria, sa tuwing dumaraan sa bintana ang aninong pamilyar, ay hindi tumatalikod; tinitingnan niya ito, hindi upang tawagin, kundi upang tanggapin na ang pag-ibig ay hindi laging pagbabalikan—minsan ito’y paglalakad nang magkahiwalay habang dala-dala ang kabutihan ng pinagsamahan. Isang gabi, habang nakaupo si Elias sa ilalim ng bituin, may dumating na liham mula sa kampo, nag-aalok ng muling pagbalik sa serbisyo. Mahaba ang titig niya sa papel, ramdam ang bigat ng panunumbalik sa hinaharap na iniwan niya, at sa sandaling iyon, tinanong niya ang sarili kung saan siya mas kailangan—sa labanan na binabalikan siya, o sa tahanang minsang nawasak at ngayo’y muling bumabangon. Pumasok si Rosaria sa terasa, marahang umupo sa tabi niya, hindi tinatanong, hindi humihiling, at sa katahimikang iyon, natanto niyang ang sagot ay hindi dapat marinig—dapat lamang madama. Dahan-dahan niyang tinupi ang liham, itinabi, at tumingin sa ina. “Ma,” mahina niyang sabi, “sa dami ng laban na napuntahan ko… dito ako sa wakas lumaban nang tama.” Ngumiti ang ina, hindi malawak, hindi masaya, kundi mapayapa, at marahang sumandal sa balikat niya. Sa gabing iyon, walang putok ng baril, walang utos, walang kaaway—tanging dalawang taong natutong hindi lahat ng digmaan ay panlabas; ang iba, nasa loob, at ang pinakamahihirap ay ang mga laban na kailangan mong piliing tapusin nang walang dugo. At habang dahan-dahang lumalayo ang liwanag ng araw at pumapalit ang malamig na hangin ng gabi, napapikit si Elias at nagpasalamat, hindi dahil nanalo siya, kundi dahil natuto siyang hindi lahat ng sugat ay dapat gantihan—ang iba dapat yakapin hanggang gumaling. Sapagkat minsan, ang tunay na paghihiganti ay hindi pagwasak, kundi paghilom. At ang pinakamatapang na sundalo ay hindi ang bumabalik mula sa digmaan—kundi ang nananatili kung saan siya kailangan.

— WAKAS —