TAHIMIK NA HIMALA SA RIYADH: Isang Pinay Nurse, Isang Naghihingalong Prinsipe, at Lihim na Gamot na Hindi Kayang Sukatin ng Machine

Sa bawat ospital sa mundo, sanay ang mga tao sa tunog ng buhay at kamatayan—beep ng monitor, ugong ng ventilator, yabag ng mga doktor na nagmamadali, ungol ng mga pasyenteng nanginginig sa sakit—pero may mga sandaling sobrang tahimik, sobrang liit, halos hindi napapansin, na may kapangyarihang magpasya kung may mabubuhay pa o may tuluyang mawawala, at sa isang pribadong ospital sa Riyadh, sa royal wing kung saan ang mga pader ay makakapal at ang katahimikan ay binabayaran ng milyon-milyong dolyar, ganoong klaseng sandali ang unti-unting nahubog sa buhay ng isang Saudi prince at ng isang Filipina nurse na ang pangalan ay Elena Santos, at kung hindi dahil sa mga matang sanay makakita ng kalungkutan at sa pusong marunong makinig kahit walang sinasabi, malamang ang prinsipe ay namatay na matagal bago naubos ang kanyang mga gamot.

Alas-tres ng madaling-araw nang nakatayo si Dr. Hassan sa may corridor sa labas ng VIP suite, hawak ang mga chart na punong-puno ng numero, graphs at mahahabang pangalan ng gamot mula sa iba’t ibang bansa, paulit-ulit niyang sinusuri ang creatinine, liver enzymes, oxygen saturation, lahat ng posibleng ma-check ng modernong medisina, pero sa bawat tinitingnan niya, lalo lang siyang nalilito, dahil hindi nagsisinungaling ang makina, pero hindi rin nagsisinungaling ang pakiramdam niyang may mali, may kulang, may hindi nila nakikita; sa loob ng kwarto, ang prinsipe, 54 anyos, dating kumander ng napakaraming proyekto, tagapagpatayo ng eskuwelahan sa iba’t ibang kontinente, kausap ng mga world leader sa malalaking summit, ngayon ay halos hindi na nakakabangon, nakadugtong sa mga tube at wire na parang siya mismo ay naging extension ng buhay na pinipilit pang isalba ng mga doktor, may mga espesyalistang dumating mula Germany, may treatment protocol na galing Johns Hopkins, may mga makina na kayang i-monitor ang bawat tibok, bawat hinga, bawat pagbabago sa loob ng katawan niya, pero sa kabila ng lahat, araw-araw ay parang unti-unti siyang nilalamon ng isang mabagal, makupad, pero siguradong pagguho.

Ang prinsipe ay hindi bumabagsak sa paraang nakasanayan ng mga doktor sa emergency room; wala iyong biglaang cardiac arrest na magpapasigaw sa staff, wala iyong dramatic na pagbulusok ng blood pressure na kailangan ng code blue, bagkus, araw-araw, bahagyang humihina ang loob niya, kaunting pagbaba ng appetite, kaunting pagtanggi sa therapy, kaunting pag-iwas sa usapan, at iyon ang mas kinatatakutan ni Dr. Hassan bilang isang beteranong doktor: ang pasyenteng hindi nagwawala, hindi humihingi ng tulong, kundi dahan-dahang sumusuko habang lahat ng test results ay sinasabing ginagawa nila ang tama, dahil sa mundo ng medisina, kapag patuloy na lumalala ang pasyente kahit perpekto ang protocol, ibig sabihin, may isang bagay na hindi sinusukat, hindi nasusulat sa chart, at iyon ang mas nakakatakot kaysa sa anumang diagnosis.

Anim na buwan lang ang nakararaan, ang prinsipe ay nakikita sa telebisyon, nakikipagkamay sa mga opisyal, nagpi-piyesta sa mga mahihirap na komunidad, nagbubukas ng bagong paaralan, ng ospital, ng mosque, ng mga proyekto na may malaking karatulang may pangalan niya, kaya para sa pamilya niya, ang makita siyang nakahiga, tahimik, namumutla, halos hindi kumikibo, ay napakasakit, kaya habang lumilipas ang mga linggo, dumalang ang pagbisita nila, hindi dahil hindi nila mahal ang prinsipe, kundi dahil masyadong mabigat ang panonood sa dahan-dahan niyang pag-unti, at sa kultura kung saan bihira pinag-uusapan ang kahinaan, mas pinili nilang ipaubaya sa mga doktor at sa Diyos ang responsibilidad na iyon, kaya tahimik na naghahanda ang palasyo sa “posibleng mangyari,” nag-uusap ang mga tagapamahala tungkol sa susunod na hakbang, pero walang naglalakas-loob magsabi nang harapan na inaasahan na nilang hindi na makakabalik pa sa dati ang prinsipe.

Sa gitna ng sistematikong pag-ikot ng medical team—doctors na papalit-palit ng shift, nurses na sanay sa bawat protocol, mga specialist na umaalis sa kwarto na may iniwan lang na bagong order sa chart—may isang taong nakakita ng hindi nakikita ng iba: si Elena Santos, Filipina nurse, naka-duty sa royal wing, mahigit isang dekada nang nurse sa Middle East, sanay sa katahimikan ng mayayamang pasyente at sa ingay ng sariling puso na naghahanap ng pamilya sa bawat sulok ng ospital; sa kanyang ikalabing-isang sunod na night shift sa royal wing, sa gitna ng ilaw na dimmed at lamig ng centralized aircon, napansin niya ang isang bagay na walang kinalaman sa ECG pattern o sa blood pressure: kung paano nagbabago ang mata ng prinsipe sa sandaling lumabas ang mga doktor sa kwarto at tuluyang nagsara ang pinto, kung paano nawawala ang anumang bakas ng pagiging “His Highness” at napapalitan ng tingin na kilala niya nang matagal na—ang tingin ng taong iniwan.

Naalala ni Elena ang lola niya sa Pampanga, noong tumatanda na at unti-unting nalalayo ang loob ng mga anak at apo dahil abala sa trabaho, may mga araw na walang bumibisita, wala man lang text o tawag, at nakaupo lang ito sa kahoy na bangko sa harap ng bahay, nakatitig sa kalsada na parang may hinihintay kahit alam niyang wala namang darating, naalala niya ang mukha ng tatay niya noong huli itong ma-confine sa provincial hospital, kung saan dumami ang mga test, dumami ang mga gamot, pero kumonti ang mga kuwento tungkol sa paborito nitong pangingisda sa ilog, at sa huling mga buwan, karamihan sa kausap nito ay mga doktor at nurse, hindi na ang mga dati niyang kasamahan sa palaisdaan; ang nakita ni Elena sa mata ng prinsipe ay hindi lang takot sa sakit, hindi lang pagkapagod sa procedure, kundi ang mas masakit: ang pagbitaw sa paniniwalang may halaga pa siya bilang tao lampas sa kung ano ang nakalagay sa chart.

Sa papel, ang tungkulin ni Elena ay diretso at sistematiko: magbigay ng gamot sa oras, i-check ang IV line, i-monitor ang vital signs, i-record sa chart, mag-report kung may pagbabago, tapos lumipat na sa susunod na pasyente; sanay na sanay na siya sa ganoong rhythm dahil sa laki ng ward at dami ng pasyente, natutunan na ng maraming nurse na rumolyo, maging efficient, huwag masyadong madala ng emosyon para hindi ma-burnout, pero sa tuwing tatayo siya mula sa kama ng prinsipe at lalakad papunta sa pinto, may parang humihila sa kanya pabalik, parang sinasabi ng tahimik na kwarto na may naiiwan pa siyang hindi naibibigay, isang bagay na hindi nakalista sa kahit anong nursing procedure, at isang gabing mahangin sa labas, mga alas-dos y medya ng madaling-araw, matapos niyang i-check ang drip ng IV at ayusin ang kumot ng prinsipe, narinig niya ito: isang napakahinang tunog na halos dinaig ng tuloy-tuloy na beep ng monitor, isang pag-iyak na walang hikbi, walang ingay, kundi tuloy-tuloy na pag-agos ng luha sa gilid ng mata ng isang lalaking sanay na hindi nakikitang umiiyak ng kahit sino.

Sa isip ni Elena, agad nag-flash ang lahat ng protocol na itinuro sa kanya: maintain professional distance, i-report sa doktor kung may emotional distress, i-document sa chart bilang “tearful, appears emotional,” at magpatuloy sa susunod na gawain, pero sa puso niya, may ibang utos na mas malakas kaysa manual, isang utos na siguro minana niya sa lola niya na marunong umupo sa tabi ng taong malungkot kahit walang sinasabi, o sa nanay niyang kayang pakinggan ang kwento ng kapitbahay kahit abala sa tindahan, kaya sa halip na lumabas, hinila niya ang maliit na upuan sa gilid at maingat na umupo sa tabi ng kama, malumanay niyang sinabi, “Your Highness… nandito po ako,” may accent ang English niya, oo, halatang hindi siya native speaker, pero dala ng boses niya ang init ng bahay na matagal nang hindi naramdaman sa loob ng malamig na kwarto, “Hindi niyo po kailangang mag-isa ngayon,” dagdag niya, at sa unang pagkakataon sa tagal ng panahong naka-confine ang prinsipe, may sumagot sa simpleng presensyang iyon.

Dahan-dahan niyang ipinihit ang ulo niya at tiningnan si Elena, may halong gulat at kahinaan sa kanyang mukha, parang nagtataka kung totoo ba na may taong uupo roon kahit wala namang medical reason, at sa sandaling iyon, naintindihan ni Elena ang isang katotohanan na hindi kayang i-plot sa graph: hindi namamatay ang prinsipe dahil lang sa sakit na naka-print sa diagnosis, unti-unti siyang namamatay dahil sa paraan ng pagtrato sa kanya na parang wala na siyang pagkatao kundi isang kaso na kailangang lutasin ng science at hindi isang buhay na dapat alalayan hanggang huling sandali.

Sa mga sumunod na gabi, dahan-dahang binasag ni Elena ang hindi sinasabi pero nararamdamang “bawal” sa ospital—iyong hindi nakasulat pero alam ng lahat na hindi dapat maging “masyadong close” sa pasyente lalo na kung royal, lalo na kung VIP, lalo na kung may hierarchy; hindi niya ito ginawa nang biglaan, hindi rin siya nag-announce, nagsimula lang siya sa simpleng pananatili ng kaunting minuto pagkatapos ng lahat ng tasks, sa pagkwento nang konti tungkol sa anak niya sa Pilipinas—isang batang mahilig sa drawing, isang bunso na mahilig magtanong ng “Ma, kailan ka uuwi?” sa tuwing magvi-video call sila, nagkuwento siya tungkol sa maliit nilang bayan kung saan kilala ng lahat ang isa’t isa, kung saan kahit wala kang appointment, puwede kang mag-doorbell sa kapitbahay para humingi ng asin o yelo, at sa gitna ng mga ganoong kwento, unti-unti niyang tinanong ang prinsipe ng bagay na wala pang nagtatanong sa kanya.

“Your Highness… ano po ang pinaka-namimiss ninyo bago kayo nagkasakit?” tanong niya minsang tahimik ang buong kwarto, sa una, parang hindi naintindihan ng prinsipe ang tanong, inulit niya ito, “Miss… what you miss most, from your life before,” at doon siya nakita ni Elena na bahagyang nagbago ang ekspresyon sa mukha ng prinsipe, parang narinig nito ang salitang hindi na naririnig ng isang taong ilang buwan nang kabilanggo sa kwarto: miss, pangungulila, pagnanasa sa isang bagay na hindi gamot, hindi procedure, hindi test, kundi bahagi ng buhay na nawala.

Matagal na katahimikan ang sumunod bago, sa isang halos pabulong na tinig, sinabi ng prinsipe, “The desert,” ang disyerto, at para sa isang babaeng lumaki sa Pilipinas na hindi pa nakakatuntong sa disyerto, parang misteryo ang sagot na iyon, pero hindi siya umalis doon, sa halip, maingat siyang nagtanong, “Tell me about it, Your Highness… please,” at para bang may na-unlock na pinto, nagsimulang magsalita ang prinsipe, mabagal sa una, pero unti-unti ring bumibilis, ikinuwento niya ang maagang pagbangon para magmaneho papasok sa Rub’ al Khali, ang napakalawak na disyerto na tila walang hangganan, kung paano dahan-dahang nagiging kahel ang langit habang sumisikat ang araw, kung paano ang katahimikan doon ay hindi katulad ng katahimikan ng ospital, dahil ang katahimikan sa disyerto ay parang panalangin, hindi parusa, at sa tuwing naroon siya, nagiging maliit ang problema niya, nagiging malinaw ang isip niya, parang nare-reset ang lahat.

Habang nagtutuloy-tuloy ang kuwento, napatingin si Elena sa monitor, hindi dahil nurse siya at sanay sa mga numero, kundi dahil napansin niyang parang gumagaan ang paghinga ng prinsipe, lumalalim, hindi na mababaw at mabilis, ang heart rate na dati ay hindi stable ay biglang naging mas steady, ang muscle sa panga na palaging tensyonado ay unti-unting nag-relax, at walang ibinigay na sedative, walang bagong gamot, walang ginawa ang doktor sa oras na iyon—nakaupo lang ang isang Filipina nurse at pinapaalala sa isang naghihingalong lalaki na mayroon pa siyang mga alaala na hindi kayang kuhanin ng sakit.

Kinabukasan ng umaga, hawak ni Dr. Hassan ang mga overnight na report, sanay na siyang tingnan ang graphs at makita ang mga patterns, pero ang nakita niya sa isang bahagi ng chart ay hindi niya maipaliwanag—mula 2:17 a.m. hanggang halos 3:00 a.m., biglang naging stable ang lahat ng readings ng prinsipe: heart rate, blood pressure, respiratory rate, oxygen saturation, lahat ay pumasok sa halos ideal range, wala namang bagong gamot, wala namang procedure, kaya ang unang pumasok sa isip niya ay baka glitch ng machine, pero nang tanungin niya ang mga nurse kung ano ang nangyari sa oras na iyon, nagkatinginan ang mga ito, saka sabay-sabay na umiling, parang may alam pero ayaw magsalita, hanggang sa may nagsabing mahina, “Si Nurse Elena po ang naka-duty no’n, Dok,” “Anong ginawa niya?” tanong ni Dr. Hassan, at ang sagot na bumulaga sa kanya ay isa lang na simpleng salita: “Nag-usap lang po sila.”

Natural ang unang reaksyon ni Dr. Hassan ay pagdududa, dahil sa loob ng dalawang dekada niyang pagsasanay bilang doktor, sanay siyang magtiwala sa gamot, sa surgery, sa protocol, sa evidence-based medicine, at ang ideya na ang simpleng pag-uusap lang ay may ganitong epekto ay parang masyadong poetic para sa isang taong sanay sa scientific explanation, “Talking?” ulit niya, medyo may halong ironiya, “Talking is not medicine,” bulong niya sa sarili, pero hindi niya maikaila na ang data ay hindi nagbibiro, at bilang isang mabuting clinician, alam niyang kapag may pattern na hindi maipaliwanag, hindi ito dapat baliwalain, dapat itong tingnan nang mas malapitan.

Kaya kinagabihan, pinili ni Dr. Hassan na manatili nang mas matagal sa ospital, hindi bilang doktor na papasok sa kwarto, kundi bilang lihim na obserbador, nagpunta siya sa observation room na may one-way mirror na tanaw ang loob ng VIP suite, at mula roon, nakita niya kung ano ang nangyayari tuwing papasok si Elena para sa kanyang night shift; hindi niya napapanood ang typical na clinical routine lang, bagkus isang uri ng presensya na matagal na palang nawala sa maraming kwarto ng ospital—nakita niyang maingat inaayos ni Elena ang mga unan, hindi lang basta para maiwasan ang bed sores, kundi na parang inaaruga niya ang sariling ama, narinig niya kung paano ikinukuwento ni Elena sa prinsipe ang sunset na nakita niya mula sa hospital garden habang papunta sa duty, kung paano niya pininturahan sa salita ang kulay ng langit nang araw na iyon, ang halo ng orange at violet na parang hindi naman napapansin ng mga taong sanay na, at kung paano napapapikit ang prinsipe para maisip iyon, kahit saglit.

Habang tinitingnan iyon, napansin din ni Dr. Hassan ang isa pang bagay na hindi madalas nakikita sa mga training module: habang tinitingnan ni Elena ang mga sugat at bandage ng prinsipe, bahagya siyang humuhuni, isang mahina pero maaliwalas na himig na parang lullaby, hindi man niya alam ang kanta, ramdam niyang may dala itong pamilyar na init, at sa pinaka-di-inaasahang sandali, nakita niya si Elena na dahan-dahang kinuha ang kamay ng prinsipe, hindi para i-check ang pulse—dahil tapos na siya sa vital signs—kundi para hawakan lang, parang paalala na may taong hindi natatakot humawak sa kanya kahit naka-konekta siya sa mga tubo at wire, saka niya narinig ang mga salitang simple pero mabigat: “You are not your sickness, Your Highness… hindi kayo ang sakit ninyo, kayo pa rin ‘yan, at mas mahalaga ‘yon kaysa sa kahit anong resulta ng test.”

Sa gilid ng kanyang mata, nakita niyang bahagyang humigpit ang kapit ng prinsipe sa kamay ni Elena, at sa monitor, halos sabay sa paglalim ng hininga nito, muling gumanda ang mga reading, at doon, sa madilim na observation room, nakatayo si Dr. Hassan na parang siya ang pasyenteng may bagong natutunan—isang pakiramdam na hindi na niya ramdam sa loob ng napakatagal na panahon: kababaang-loob, humility, ang pag-amin na sa kabila ng lahat ng training, titulo, at laki ng sahod niya kumpara sa isang nurse na kumikita ng kaunti bawat buwan, may isang bagay siyang hindi pa pala natututunan, at ang bagay na iyon ay alam na alam ng babaeng iyon sa kabilang panig ng salamin.

Isang Huwebes ng gabi dumating ang tunay na pagsubok sa kung hanggang saan kayang ipaglaban ni Elena ang kanyang paniniwala; pagdating niya sa duty, nadatnan niyang magulo ang kwarto ng prinsipe, hindi dahil may mga gamit kung saan-saan, kundi dahil mismo ang prinsipe ay balisa, umiwas sa kamay ng mga nurse, tinutulak palayo ang IV pump, ramdam ang matinding pagkasuklam sa lahat ng bagay na kahawig ng treatment, nagsasalita sa Arabic nang pabulong pero may halong galit, hindi niya maunawaan ang lahat ng sinasabi pero sapat nang makita ang pagod at inis sa boses nito, nakatingin si Dr. Hassan, halatang pagod at halos sumuko na, “He won’t let us near him,” sabi niya kay Elena, “We may need to sedate him,” mabilis na pumasok sa isip ni Elena na oo, puwedeng solusyon iyon—isang iniksyon ng sedative, mahimbing na tulog, tahimik na shift—pero agad din niyang naramdaman na kung gagawin nila iyon, para na rin nilang tinakpan ng unan ang hiyaw ng isang taong sumusubok pang magpaliwanag.

“Doktor, kung okay lang po, pahingi ng chance… ako muna,” mahinahon niyang sabi, hindi sa tono ng pag-utos, kundi sa pakiusap ng taong handang sumalo ng responsibilidad kung hindi umubra ang gagawin niya, dahan-dahan siyang lumapit sa kama ng prinsipe, hindi dala ang syringe o stethoscope, kundi dala lang ang boses niya, “Your Highness, it’s Elena… ako po ‘yung nurse ninyo sa gabi, puwede po ba akong umupo dito?” malumanay niyang tanong, at parang hinugot sa alon ng takot, hinanap ng prinsipe ang mukha niya, nagtagpo ang kanilang mga mata, at sa isang malinis na sandali, kumalma nang kaunti ang kaguluhan sa loob ng prinsipe, napabulong ito, “I want to go home… pagod na pagod na ako sa lugar na ‘to.”

Parang may kumurot sa puso ni Elena sa narinig, dahil biglang bumalik sa kanya ang sarili niyang mga gabing umiiyak sa bedspace sa Riyadh noong unang taon niya abroad, noong gusto na niyang sumuko at umuwi pero wala silang perang inuuwi sa Pilipinas kapag ginawa niya iyon, alam niya ang pakiramdam ng pagkasabik sa “home” na hindi mo alam kung makikita mo pa sa paraang dati, kaya marahan siyang sumagot, “Hindi yung palasyo, hindi rin ‘tong ospital, ‘di ba? Yung home kung saan hindi kayo prinsipe o pasyente, kung saan kayo lang… kayo lang,” at sa saglit na iyon, hindi bilang nurse o prinsipe ang usapan nila, kundi bilang dalawang taong parehong nangungulila.

Doon siya nagdesisyon na gumawa ng isang bagay na alam niyang puwedeng maglagay sa trabaho niya sa alanganin, pero kung hindi niya gagawin, mananatiling hungkag ang lahat ng natutunan niya tungkol sa tunay na pag-aalaga: “Pumikit po kayo, Your Highness,” malumanay niyang sabi, “sandali lang, wala pong karayom, promise,” napangiti siya nang kaunti nang makita niyang kahit pagod, sumunod ang prinsipe at pumikit, saka niya sinimulan ang isang bagay na hindi natututunan sa kahit anong nursing exam—ang magpinta ng tahanan gamit ang salita, hinabi niya sa boses niya ang imahen ng disyerto na ikinuwento mismo ng prinsipe, binigyang-buhay niya ang pagpasok ng unang liwanag ng araw sa ibabaw ng buhangin, ang hangin na dahan-dahang gumagalaw, ang pagliit ng bigat sa dibdib kapag kaharap mo ang napakalawak na kalikasan, pero dinagdagan niya iyon ng sariling piraso ng puso niya, isinama niya ang paraan ng pagkukuwento ng lola niya tuwing inaalala ang Pilipinas tuwing homesick siya—punong-puno ng pagnanasa, lambing, at paniniwalang may isang lugar sa mundo kung saan ligtas kang maging totoo.

Habang nagsasalita siya tungkol sa disyerto, marahan niyang hinugot ang cellphone niya na may luma pero gumaganang screen, hinanap ang isang maikling video na lagi niyang pinapanood kapag masyado nang mabigat ang pakiramdam niya: isang 60-second clip ng pagsikat ng araw sa Manila Bay na ipinadala sa kanya ng kapatid niya isang Pasko na hindi siya nakauwi, pinapanood niya roon kung paano nagiging parang likidong ginto ang tubig, kung paano naghahanda ang mga mangingisda sa pag-alis, at kung paano napupuno ang buong eksena ng pakiramdam na, kahit sandali, ay may tahanan siya, inilapit niya ito sa prinsipe, “Ito po yung bahay ko…” bulong niya, “malayo po ito sa inyo, pero sa tuwing pinapanood ko, parang nandun ulit ako… baka po, kung sabay nating panoorin, maaalala n’yo rin kung ano ‘yung ‘home’ para sa inyo.”

Pinanood ng prinsipe ang video, isang beses, dalawang beses, at sa ikatlong ulit, may milagro siyang nakita hindi sa monitor kundi sa mismong mukha niya: isang ngiti, maliit, mahina, hindi malakas, pero malinaw, “It’s beautiful,” bulong ng prinsipe, “Maganda,” sagot ni Elena, “gaya ng disyerto n’yo… at balang araw, makikita n’yo ulit ‘yon, hindi bilang may sakit, kundi bilang kayo ulit, yung totoong kayo,” at nang gabing iyon, sa kauna-unahang pagkakataon sa loob ng maraming buwan, nakatulog ang prinsipe nang mahimbing nang hindi kinailangang sabayan ng matinding dose ng gamot, hindi nagbago ang regimen, pero nagbago ang isang bagay na hindi kayang lagyan ng dosage: ang pag-asa.

Mabilis kumalat ang balita sa loob ng ospital, hindi sa pamamagitan ng official memo kundi sa bulungan sa nurse station, sa kwentuhan sa pantry, sa short chat sa corridor: “Uy, gumaganda daw ang condition ni His Highness tuwing duty ni Elena,” may mga doktor na agad na nag-dismiss, “Coincidence lang ‘yan,” may iba pang nagsabing, “Placebo effect lang… psychological,” pero habang patuloy ang paglipas ng mga araw, hindi maikaila na may nangyayari: ang prinsipe ay nagsimulang kumain nang mas maayos, mas madalas nang nakikipag-usap, nagtatanong ng “Kailan kaya ako puwedeng lumabas?”, minsan pa nga, nagbibiro sa mga nurse, at ang ilaw sa mga mata niya na matagal nang napalitan ng pagod at takot ay unti-unting bumabalik.

Dumating ang araw na hindi na nakapagpigil si Dr. Hassan at formal niyang pinatawag si Elena sa opisina niya, hindi ito reprimand meeting, kundi isang genuine na paghingi ng paliwanag, “I need to understand what you did,” sabi niya, walang galit, walang sarcasm, tapat lang na pag-amin na gusto niyang matuto, “Ano ang nakita mo na hindi namin nakita?” umupo si Elena, medyo kinakabahan, dahil hindi siya sanay na kinakausap nang ganoon ang tulad niya ng isang senior consultant na sanay igalang ng lahat, pero pinili niyang magsalita nang tapat, “Doktor, with respect po… kayo, nakita n’yo ang pasyente… ako, nakita ko po ‘yung tao,” binitiwan niya ang mga salitang alam niyang pwedeng magtunog simplistic sa mundo ng evidence-based medicine, pero iyon ang totoo para sa kanya, “Sinukat n’yo po lahat ng dugo at organs niya, ako po, nakita ko ‘yung puso—hindi po yung nagpu-pump ng dugo, kundi yung parte niya na marunong matakot, mangarap, at maalala kung ano ‘yung pakiramdam na buhay pa talaga.”

“Sa amin pong bansa,” dagdag ni Elena, “may salita kami—capwa… shared identity, shared humanity, ibig sabihin, kapag tumitingin ka sa isang tao, hindi ka nakatingin mula sa itaas o malayo, tinitingnan mo siya na parang bahagi ka rin ng sakit niya, ng takot niya, ng pag-asa niya, hindi ka lang gumagamot, nandoon ka rin, kasama niya,” napatahimik si Dr. Hassan sa salitang iyon, bago mahinahong magkomento, “We are trained to maintain professional distance, Elena… to avoid attachment, to protect ourselves, to be objective,” tumango si Elena, “Naiintindihan ko po, Dok, at kailangan din ‘yon sa maraming pagkakataon, pero… minsan po, ‘yung tinatawag nating professional distance, nagiging isa pang salita lang para sa loneliness… at ang loneliness, Dok, pumapatay din, tahimik lang, pero siguradong-sigurado.”

Ilang linggo pa at dumating ang araw na puwede nang i-discharge ang prinsipe mula sa ospital—hindi bilang taong naghihingalo, kundi bilang taong handa nang lumaban ulit, may kondisyon pa rin, may gamutan pa rin, pero malayo na sa dating halos wala nang kibong pasyente; bago siya umalis, nag-request siyang makita si Elena sa palasyo, hindi sa ospital, kaya isang hapon sa labas ng duty hours, dinala siya ng kotse mula dorm papunta sa isang silid sa palasyo na may malalaking bintana at malalambot na upuan, kabadong-kabado siya, naka-uniform pa rin, pero wala na siyang ID, at nang pumasok siya, nakita niya ang prinsipe na nakatayo, mas matikas, mas buhay, at nang tawagin niya siyang “Your Highness” ay sumagot ito ng pormal na “Elena Santos,” sabay ngiti na mas malambot, “Ibinigay mo sa akin ang isang bagay na akala ko nawala na nang tuluyan,” “Your health, Your Highness,” sagot ni Elena, pero umiling ang prinsipe, “Hindi… ang pagkatao ko.”

“Iyon ang problema sa ospital,” patuloy niya, “lalo na kapag matagal ka na roon: tumitigil kang maging tao, nagiging case number ka, nagiging problema na kailangang lutasin, nagiging set ng resulta ng test; ikaw lang ang nakaalala na tao pa rin ako, na mayroon pa rin akong pangarap, na may halaga pa rin ang buhay ko kahit wala na akong hawak na papel, kahit nakahiga lang ako, kahit mahina,” kinuha niya ang isang sobre at iniabot kay Elena, “Ito ay letter of commendation, ipinapadala ko ito sa lahat ng ospital sa kaharian, at inirerekomenda ko na lahat ng medical professionals ay makakuha ng training hindi lang sa treatment, kundi sa isang bagay na alam mo na—kung paano alagaan ang tao, hindi lang ang pasyente.”

Napaluha si Elena, hindi sanay na makatanggap ng ganoong uri ng pagkilala, at bago siya makapagsalita, naglabas pa ng isa pang sobre ang prinsipe, “At ito naman, personal—isang scholarship fund para sa mga anak ng health-care workers mula sa Pilipinas,” nanlaki ang mata ni Elena, parang hindi agad nakapaniwala, “Dahil ang mga kababayan mo,” sabi ng prinsipe, “ay may alam na bagay na nakakalimutan ng buong mundo: na ang pinakamakapangyarihang gamot ay hindi kailanman naging pangalan ng gamot o brand ng machine, kundi ang koneksyon ng tao sa tao.”

Anim na buwan matapos iyon, nakatayo na si Dr. Hassan sa harap ng isang malaking medical conference sa Dubai, naka-project sa likod niya ang titulong, “What a Filipino Nurse Taught Me About Healing,” at sa harap ng daan-daang doktor, nurse, hospital administrator, ikinuwento niya ang buong pangyayari, hindi niya in-edit, hindi niya pinalambot, mula sa mga gabing hindi niya maunawaan kung bakit lumalala ang prinsipe kahit perpekto ang treatment, hanggang sa mga gabing tahimik sa kwarto pero gumiginhawa ang pasyente dahil may isang taong marunong maupo at makinig, “We have become so sophisticated,” sabi niya sa dulo, “na nakalimutan natin ang pundasyon ng medisina—na nagsisimula ang tunay na pagpapagaling sa sandaling nakikita natin ang tao, hindi lang ang sakit,” huminto siya upang hanapin ang tamang salita, “sa sandaling handa tayong umupo sa tabi ng takot nila imbes na magmadali palayo, sa sandaling marunong tayong maghawak ng espasyo para sa pagkatao nila sa panahong pilit itong binubura ng karamdaman.”

“Isang nurse mula sa Pilipinas ang nakaintindi nito nang hindi tinuturuan,” dagdag niya, “samantalang ako, inabot ng dalawampung taon at isang naghihingalong prinsipe bago ko natutunan,” tumayo ang buong kwarto sa mahabang palakpakan, tatlong minuto ng standing ovation, pero alam ni Dr. Hassan na ang pinakamahalagang epekto ng kwentong iyon ay hindi makikita sa conference room na iyon kundi sa mga susunod na buwan, sa iba’t ibang ospital sa iba’t ibang siyudad, kung saan dahan-dahang may magbabago sa paraan ng pag-upo at pakikipag-usap ng mga doktor at nurse.

Sa mga sumunod na buwan, nagsimula nang makita ang mga tahimik na pagbabago: may mga doktor na dati ay naka-tindig lang sa paanan ng kama, ngayon ay humihila ng upuan at nauupo sa tabi ng pasyente, may mga nars na naglalaan ng ilang minuto para magtanong hindi lang ng, “Saan masakit?” kundi, “Kumusta po kayo? Natatakot po ba kayo? Ano po ang iniisip ninyo ngayon?” may mga pamilyang nag-ulat na parang mas “mainit” ang pag-aalaga sa loob ng ospital, hindi dahil nadagdagan ang gamot, kundi dahil nadagdagan ang mga sandaling nararamdaman ng pasyente na tao sila, hindi pasanin.

At si Elena? Bumalik siya sa dati niyang night shift, hindi bilang bayani, hindi bilang viral personality, kundi bilang nurse na gumigising pa rin ng alas-singko para magdasal, maghanda, at pumasok sa ospital kung saan maraming kama ang naghihintay ng kanyang paghawak at mga salitang dala ang capwa; sa bawat pasyenteng hawak niya—royal man o driver, OFW man o anak ng prinsipe—pareho pa rin ang paraan ng pag-aalaga niya: may dahan-dahang paglapit, may handang pakinig sa kwento nila, may paalala na, “Hindi kayo ang sakit ninyo,” dahil matagal na niyang alam ang katotohanang unti-unti pa lang muling natutuklasan ng mundo—na ang medisina ay puwedeng magligtas ng katawan, pero tanging koneksyon lang ng tao sa tao ang makakaligtas sa isang buhay mula sa tuluyang pagbitaw.

Ngayong gabi, sa isang ospital saanman sa mundo, may isang nurse na nakaupo sa tabi ng kama ng pasyenteng pakiramdam ay nakalimutan na ng lahat, marahil may umiiyak na pasyente, hindi dahil sa sakit sa sugat, kundi sa sakit ng pagkalungkot, at sa tabi nila, marahil may isang doktor na nagdesisyong magtanong hindi lang, “Kamusta ang hinga?” kundi, “Ano ang kinatatakutan mo?” at kung may isang mensahe ang hiwagang natutunan natin kay Elena, ito ay ito: na ang pinakamakapangyarihang bagay na maibibigay mo sa kapwa mo hindi gamot, hindi pera, hindi teknolohiya, kundi ang simpleng, radikal, at revolutionaryong paggawa sa kanila na maramdaman na nakikita sila, na kasama nila ang isang tao sa loob ng kanilang takot, at hindi sila isang problemang kailangang lutasin kundi isang taong karapat-dapat ipaglaban hanggang huli.

At kung may naalala kang taong tulad ni Elena habang binabasa mo ang kwentong ito—isang OFW na tahimik na nag-aalaga sa malalayong bansa, isang nurse na hindi napapansin pero nagbabantay sa gabi, isang taong ang kabutihan ay hindi naiilalathala sa balita—baka oras na para ibahagi sa kanila ang kwentong ito, para iparinig sa kanila na may nakakaintindi, na hindi sayang ang pagod nila, dahil ang mga kwento tulad nito ay hindi lang basta sinusulat, kailangan ding maalala, paulit-ulit, hangga’t sa bawat ospital, sa bawat bahay, sa bawat puso, may taong pipiliing makita ang tao sa likod ng sakit, at dahil doon, may isang buhay na hindi lang basta nakaligtas, kundi tunay na nabuhay.