PENSYON NA NAGLAPSE: Paano Ninakaw ng Matematika ang Paraiso ni Lars sa Thailand

Welcome back sa isang kuwento na hindi tungkol sa scammer, hindi tungkol sa bar girl, at hindi rin tungkol sa lasing na turista na naubos ang pera sa isang gabi – kundi tungkol sa isang mas tahimik pero mas malupit na kalaban: numero, matematika, at kung paano kayang durugin ng mga galaw ng ekonomiya ang isang pangarap na inakala mong kalkulado mo na nang tama.

Ako si Lars Ericson, 67 taong gulang, at habang isinusulat ko ito, nakaupo ako sa isang inuupahang maliit na apartment sa Malmö, Sweden – isang kuwartong malamig, puting dingding, bintanang tanaw lang ay parking lot, at upa na mas mahal pa sa buong buhay ko sa Chiang Mai, Thailand noong kasagsagan ng pangarap ko. Hindi ako nagsusulat para humingi ng awa, hindi rin ako naghahanap ng payo – huli na ako para doon. Ang gusto ko lang ay maintindihan n’yo kung paano nangyayari ang ganito: paano ka pwedeng gumawa ng lahat nang tama, magplano nang maayos, mag-excel sheet, mag-budget, maghanda ng plano A, B, C… at sa huli, babalik ka rin sa pinanggalingan mo, mas matanda, mas kaunti ang pera, at bitbit ang katotohanang totoo nga ang paraiso, pero hindi pala ito dinisenyo para tumagal.

Tatlumpo’t pitong taon akong nagtrabaho sa Ericsson bilang systems engineer – telecommunication infrastructure sa buong Scandinavia. Hindi glamorous, pero solid: stable ang sahod, malinaw ang pension, malinaw ang ladder. ‘Yung tipong trabaho na ipagmamalaki ng mga magulang sa Sweden: “Engineer ang anak ko, may magandang kumpanya, may benefits, may security.” Nag-asawa ako nang bata pa, nagka-dalawang anak na babae, bumili ng apartment sa Malmö, nagbayad ng buwis nang tama, nag-ipon sa pension fund, nagtabi sa savings – textbook life. Pero tulad ng maraming kasal, unti-unti kaming naging magkakuwarto na lang sa iisang bahay, magkasama pero magkahiwalay ang mundo. Pagsapit ko ng 52, naghiwalay kami. Walang sigawan, walang affair, walang malaking eskandalo. Parang dalawang taong sabay na umamin: “Tapos na ‘to, at mas magiging tapat tayong tao kung aaminin natin.”

Lumipat ang mga anak ko sa Stockholm para mag-aral at magtrabaho. Tinawagan nila ako tuwing birthday, Pasko, at kung minsan kapag may kailangan sila o may gusto lang ikuwento. Hindi kami nag-away, hindi rin kami sobrang close. ‘Yung tipong pamilya na maayos naman, pero alam mong hindi ikaw ang sentro ng mundo nila – at tama lang ‘yon; pinalaki ko silang maging independent, at naging sobrang matagumpay ako roon, siguro sobra pa nga. Naiwan ako sa Malmö, mag-isa, 58… 59… 60 years old. Gumigising, pumapasok sa trabaho, kumakain ng ready meal na iniinit sa microwave, nanonood ng Swedish quiz shows kung saan alam ko halos lahat ng sagot, pero hindi ko alam bakit ko pa sila pinapanood.

Mabigat ang Swedish winter. Hindi lang dahil sa lamig kundi dahil sa dilim. Mula Nobyembre hanggang Pebrero, parang nakalimutan ng araw na may Sweden sa mapa. Kapag sumilip man siya, parang nahihiya pa – malabong ilaw na pilit dumadaan sa ulap. Uuwi ako, bubuksan ang radiator, magbabayad ng mahal na kuryente para lang hindi manginig sa loob ng bahay, tapos titingin sa bintana na puro gray na niyebe at slush. May mga gabi na sisipatin ko ang sarili ko sa repleksyon ng glass, at iisipin: “Ito na ba ‘yun? Tatlumpo’t pitong taon ng pagiging responsable, nagbabayad ng buwis, walang ginawang malaking kagaguhan… kapalit lang pala ay isang mainit na kahon sa isang malamig na bansa kung saan hihintayin ko na lang mamatay habang nanonood ng quiz show?”

Doon ko natagpuan ang YouTube. Hindi ‘yung pangkaraniwang video lang, kundi ‘yung mga channel ng matatandang lalaki – 60s, 70s – nakaupo sa balcony sa Chiang Mai, Hua Hin, Pattaya. May hawak na malamig na beer, nakatingin sa araw, at paulit-ulit na sinasabi: “My pension goes five times further here.” May mga vlog tungkol sa 300-dollar apartment na may pool at gym, 1-dollar na masahe, manggang matamis na hindi gaya ng nasa Europe, kalayaang maglakad sa shorts at tsinelas habang Enero pa lang ay nagyeyelo na ang buong Scandinavia.

Naging adik ako sa mga video na ‘yon. Hindi ako nagbibiro. Libo-libo ang views, at siguro isa ako sa unang 500 sa bawat upload. Sumali ako sa mga expat forum, retirement groups sa Facebook, nagbasa ng trip reports, visa guides, cost-of-living breakdowns. Hindi ako hopeless romantic; engineer ako. Tiningnan ko ang Thailand parang project: may variables, may assumptions, may risk, may model. Nagbukas ako ng Excel at in-input ang lahat: pension, exchange rate, rent, pagkain, insurance, inflation.

Ang pension ko mula sa Ericsson: 18,000 Swedish kronor kada buwan. Noong 2017, katumbas nun mga 55,000 baht. Ayon sa mga forum, puwede ka nang mabuhay nang komportable sa Chiang Mai sa 25,000–30,000 baht isang buwan – kasama na rent, pagkain, utilities, konting luho. Ibig sabihin, kahit gumastos ako ng 30,000 baht, may 25,000 baht pa akong natitira buwan-buwan para sa savings. Sa Sweden, halos kabaligtaran: halos lahat napupunta sa rent, kuryente, pagkain, buwis. Sa papel, flawless. Parang sample problem sa math na ang sagot ay “Thailand”.

Noong Pebrero 2018, nag-book ako ng dalawang linggong reconnaissance trip sa Chiang Mai, cool season. Hindi ako puwedeng mag-base lang sa YouTube. Gusto ko makita kung totoo ‘yung sinasabi nilang “paradise” o naka-angle lang ang camera para hindi mo makita ‘yung pangit. Pagbukas pa lang ng pinto ng eroplano, sumampal sa akin ‘yung init – hindi radiator heat, kundi araw na humahaplos sa balat. Ang amoy: halo ng street food, motor exhaust, at kung anong bulaklak na hindi ko alam ang pangalan. Sa visual, kalat pero buhay: hand-painted signage, gilded na templo, damit na nakasampay sa balcony, motorbike sa lahat ng direksiyon.

Nag-book ako ng maliit na hotel malapit sa Nimman – lugar na puno ng coffee shop, digital nomads, estudyante, backpacker. Kinabukasan, naglakad ako papunta sa isang coffee shop at umupo sa labas, nakatingin lang sa lungsod habang unti-unting nagigising. Motorbike na may sakay na apat na tao, mga lola na nagbebenta ng prutas sa kariton, monghe sa orange robe na kumukuha ng alay. May ingay, may gulo, may amoy, pero buhay. Iyon ang unang beses sa matagal na panahon na naramdaman kong buhay ang isang lugar – hindi lang basta umaandar.

Sa ikatlong araw ko sa coffee shop na ‘yon, nakilala ko si Nok. Nasa mesa siya sa tabi ko, may hawak na tela, may tahi, may burda. Nahuli niya akong nakatitig sa ginagawa niya at ngumiti siya. Nagbiro ako tungkol sa ganda ng pattern, at doon nagsimula ang usapan. Ayos ang English niya – mas maganda kaysa sa Thai ko na wala pa ngang salita. 42 siya, may 14-year-old na anak na babae, seamstress sa isang shop malapit sa night bazaar. Iniwan daw siya ng asawa noong dalawang taon pa lang ang anak nila – “standard story,” sabi niya, na halos parang joke pero hindi.

Ang pinaka nagulat ako: hindi siya humingi ng kahit ano. Sanay ako sa babala: “Ingat sa bar girls, scammer, gold digger. Ikaw ang walking ATM.” Pero si Nok, ang mga tanong niya normal: tungkol sa pamilya ko, kung anong gusto kong pagkain, kung saan ako sanay sa lamig, kung ano ang tingin ko sa Thailand. Nung nagyaya ako na siya ang magpakita sa akin ng “real Chiang Mai,” pumayag siya – pero siya ang nag-insist na sagot niya ang kape niya. Maliit na bagay, pero sa utak kong sanay magbasa ng signal, napakalakas ng mensahe: hindi ito transaksiyon.

Sa susunod na sampung araw, naging gabay ko siya. Dinala niya ako sa morning market na walang turista, puro lola at nanay na nagbebenta ng gulay na hindi ko alam pangalan. Sa mga temple na walang souvenir shop, kung saan tahimik lang na nagme-meditate ang mga tao. Sa street food stall kung saan siya ang umu-order, ako ang kinakabahan. Minsan tatawa siya kapag hindi ko kinaya ‘yung anghang, tapos magbubukas ng tubig na para bang nag-aalaga ng bata. Nagkuwento siya tungkol sa anak niya – gusto ng anak niya makapag-university sa Bangkok. Nagkuwento ako tungkol sa mga anak ko sa Stockholm, kung gaano sila ka-independent, at kung gaano rin akong hindi bahagi ng araw-araw nilang buhay.

Isang gabi, tinanong niya ako, “Bakit ka nandito, Lars?” Hindi ko na binalot sa tourism answer. Sabi ko, “Pagod na ako sa lamig. Pagod na ako sa pagiging mag-isa. Gusto kong malaman kung puwedeng maging iba ang huling dalawampung taon ng buhay ko.” Napatingin siya, tapos sabi niya sa simpleng English pero tumatak sa akin: “Thailand is good for people who are ready. But if you come to run away, you just bring your problems with you.” Kinarga ko ‘yung linyang ‘yon pabalik ng Sweden tulad ng souvenir na hindi mo kaya iwan sa airport.

Pagbalik ko sa Malmö, isa na namang winter. Radiator, gray na kalye, quiz shows. Pero ngayong may Thailand na sa utak ko, mas hindi ko na matiis. Araw-araw, tumatama sa akin ‘yung math: condo sa Chiang Mai, 2.2 million baht, roughly 600,000 kronor – mas mababa pa sa kalahati ng presyo ng katulad na unit sa Sweden. Pension na 18,000 kronor → 55,000 baht (noon), sapat para sa gastos at savings. May OA retirement visa na swak sa requirements ko – edad, pension, health insurance.

Noong Marso, nag-dinner ako kasama ang mga anak ko sa Stockholm. Doon ko in-announce: “Magre-retire ako sa Thailand.” Tumahimik si Anna, ‘yung bunso. Diretso niya akong tinanong: “Are you running toward something… or away from something?” Sagot ko, “Toward.” Pero hindi na ako sigurado. Si Lisa, mas practical, nagtanong tungkol sa health care, visa, insurance, ano mangyayari kung magkasakit ako. May sagot ako sa lahat – private hospital sa Chiang Mai na maganda, insurance na may coverage, visa na kaya ng pension ko. Tumango siya, pero halata sa mata na hindi siya convinced. Hindi nila ako pinigilan. Alam nilang desidido na ako.

Noong Nobyembre 2018, bumalik ako sa Chiang Mai, dala lang ay dalawang maleta at kumpiyasang parang relihiyon. Binili ko ang condo: two-bedroom, balcony na tanaw ang old city, building na may pool at gym. Pinag-set up ko ang Swedish bank para automatic magpadala ng pension sa Thai account ko. Nag-enroll ako sa Thai language school malapit sa university – dalawang oras tuwing Martes at Huwebes na puro Thai, walang English, kaya mapipilitan kang matuto.

Si Nok, nandoon pa rin. Nagkita kami ulit sa coffee shop na pareho naming nakasanayan. Doon unti-unting naging relasyon ang pagiging tour guide niya. Hindi kami nagmadali. Dumarating siya sa condo para mag-dinner, minsan ako ang nagluluto ng Swedish meatballs, minsan siya ang gumagawa ng papaya salad at iba pang Thai dish na hindi ko ma-pronounce. Manonood kami ng Thai movie na may Thai subtitles na hindi ko mabasa, pero patay-malisya akong nag-aastang naiintindihan ko. Ang anak niya, tahimik noong una, pero nang mapansin niyang hindi ko ginagampanan ang role na kapalit-tatay, kundi isang “tito” lang na mabait at present, unti-unti siyang naging komportable.

Nahanap ko rin ang tribe ko sa expat quiz nights sa isang Irish pub. Mga European na nag-retiro: Germans, Dutch, Scandinavians – halos lahat pareho ang linya: “We escaped the cold. We escaped the grind. We’re the smart ones.” Nag-uusap kami tungkol sa football, visa runs, Thai vocabulary, at kung sino ang unang makaka-move on sa ex nila. May hiking group, may photography club, may Swedish social club na monthly nagmi-meet sa restoran sa tabi ng Ping River. Sa unang pagkakataon mula noong ma-divorce ako, naramdaman kong may lugar akong kabilang ako.

Pagkalipas ng walong buwan, lumipat si Nok sa condo. Hindi siya dramang “move in for convenience”, kundi natural na hakbang. Ang anak niya, kadalasan nasa probinsya kasama ng magulang ni Nok habang may pasok sa eskuwela. Sama-sama lang kami tuwing bakasyon. Nag hati kami sa gastos – mas malaki ang ambag ko, at ayos lang sa akin. Nang una niyang hiningi ang tulong ko para sa school fee ng anak niya – 12,000 baht bawat term para sa mas maayos na private school – wala na akong kalkulasyon sa utak: “Oo, siyempre. Pamilya tayo.”

Noong Disyembre 2019, nagpakasal kami sa isang maliit na templo. Dumating ang pamilya niya mula Isan, mga 40 katao na hindi ko kilala pero todo-ngiti at tila tunay na masaya para sa kanya. Ilang expat friends ko ang dumalo, naka-long sleeve at slacks na halos natutunaw sa init. Nagdasal ang monghe, may tali ng puting sinulid sa pulso namin, kumain kami ng som tam at sticky rice, may Thai whisky sa lahat ng mesa. Sa unang pagkakataon sa buong buhay ko, pakiramdam ko ako mismo ang pumili ng landas – hindi gobyerno, hindi kumpanya, hindi “ito ang expected.”

Kung may magsasabi sa akin noong gabing ‘yon na sa loob ng apat na taon, babalik ako sa Malmö, mag-isa, at halos ubos ang savings, tatawanan ko lang siya. Ang kondisyong pinanghahawakan ko noon: fully paid ang condo, stable ang exchange rate, lumalaki ang savings, secure ang visa. Sa utak ko: “Na-hack ko ang system. Na-solusyonan ko ang retirement.” Ang hindi ko alam, hindi pala ako naglalaro ng logic puzzle – nasa gitna ako ng ekonomiyang mas malaki sa akin.

Pagsapit ng Enero at Pebrero 2020, victory lap ang pakiramdam. Perfect ang weather: mga 25 degrees sa araw, preskong gabi, hindi kailangan ng aircon para makatulog. Naiayos na namin ni Nok ang routine: kape sa balcony sa umaga, siya nakatingin sa Thai news sa phone niya, ako nag-aaral ng Thai sa workbook. Sa hapon, tumutulong ako sa mga sewing order niya, hawak lang ng tela o taga-abot ng gunting, pero pakiramdam ko useful ako. Sa gabi, naglalakad kami sa old city, o kumakain sa labas kasama ang mga kaibigan, o nanonood ng Thai game shows na unti-unti ko nang naiintindihan.

Tapos dumating ang Marso. Dumating ang COVID.

Mabilis at matindi ang kilos ng Thailand. Pagsara ng border, state of emergency, lockdown. Bars sarado, restaurants puwedeng takeaway lang, gatherings limitado sa lima. ‘Yung lungsod na dati parang piyesta araw-araw, biglang naging ghost town. May dalawang grupo ng expat: ‘yung unang sumakay ng unang flight pauwi sa takot na ma-trap, at ‘yung nagsabing “dito na tayo, hintayin na lang natin matapos.” Sumabog ang Facebook groups sa debate: “Extend ba visa?” “Safe ba ang hospital?” “Pauuwiin ba tayo?”

Nag-desisyon kami ni Nok na manatili. May savings ako. Bayad na ang condo. Mas may tiwala akong hintayin ang virus sa Thailand kaysa sumugal sa flight pauwi sa Europe na punô ng cases. Sa una, parang tama ang diskarte. Tahimik ang lungsod, oo, pero kampante kami sa loob ng condo. Hanggang sa unti-unting sumingit ang pera sa usapan.

Isang buwan lang, ubos na ang kita ni Nok. Sarado ang shop, walang nagpapatahi, walang nagpapagawa ng damit. May 20,000 baht siyang ipon – sapat lang sa isa, dalawang buwan kung sobrang tipid. Sinabi ko sa kanya: “Ako na muna sa lahat ng gastos. Temporary lang ‘to. Pag na-lift ang lockdown, babalik lahat.” Tumango siya, pero kita ko sa mata niya ang hiya na hindi makaambag. Sa kultura nila, big deal ‘yon.

Hindi nagtagal, pumasok sa eksena ang extended family. Tumawag ang nanay niya sa Isan, ang kapatid niyang lalaki sa Bangkok na nawalan ng trabaho, kapatid niyang babae na hirap sa school fees ng mga anak. Masama ang ani ng palay, ubos ang remittance mula sa siyudad, may kailangan bumili ng gamot, may tuition. ‘Yung mga tawag na magsisimula sa “kamusta?” pero mauuwi sa hikbi at “kung puwede lang sana.”

Unang hiling: 20,000 baht para sa gamot ng nanay at pangkain nila. Sumagot ako ng “oo” agad. Walang Excel, walang calculator – pamilya ‘yon ni Nok. Pero sa utak kong sanay sa computation, alam kong isang-katlo na ‘yon ng pension ko. Sabi ko sa sarili ko, “Temporary lang, hanggang gumaan ang sitwasyon.”

Pero hindi gumagaan.

Noong Abril, 30,000 baht para sa kapatid na nawalan ng motorbike taxi job at kailangang umuwi sa probinsya. Noong Mayo, 40,000 baht dahil kailangan ng nanay niya ng minor surgery. Sa tatlong buwan, mas malaki ang pinapadala ko sa Isan kaysa sa mismong gastos namin sa Chiang Mai. Habang sinasabi ng puso kong “tama lang ‘to, pamilya,” sumisigaw naman ang Excel file ko: “Hindi sustainable ‘to.”

Kasabay ng pagtaas ng gastos, dahan-dahan ding gumagalaw ang exchange rate – at hindi sa pabor ko. Noong 2019, mga 3.7 baht ang isang Swedish krona. Pagdating ng late 2020, nasa 3.3 na lang. Pagsapit ng early 2021, bumagsak pa sa 3.1. Ibig sabihin, ang 18,000 kronor ko na dati ay kayang mag-generate ng 55,000 baht, biglang naging 50,000, tapos 48,000. Mahigit 10–12% na kinain ng hangin – wala akong ginawang mali, pero parang may nagbawas sa wallet ko habang natutulog ako.

Nagtaas ng condo fees. Ang 3,000 baht monthly naging 4,500 – kasi napagtanto kong mas luma na pala ang building kaysa sa akala ko. ‘Yung pool renovation na pinuri ko dati bilang “nice upgrade,” sintomas pala ng mas malaking problema: kailangan ayusin ang bubong, elevator, kung anu-ano pang maintenance. Health insurance ko, na requirement sa visa, bigla ring tumaas ng halos 20% pag-turn ko ng 65. May sulat ang insurance company, puno ng actuarial explanation na ang bottom line: “Mas matanda ka na, mas mahal ka na naming i-cover.”

Doon nagsimula ang panibagong type ng pagiging addict ko: hindi na YouTube, kundi Excel. Gumawa ako ng sheet na may pension, monthly expenses, remittance sa pamilya ni Nok, condo fees, insurance, projections. Nilagyan ko pa ng kulay – green kung safe, yellow kung alanganin, red kung disaster. Bawat pagbabago sa exchange rate, nire-refresh ko. Bawat padala sa probinsya, ina-update ko. Sa una, apat na taon ang kaya ng savings ko. Maya-maya, naging tatlo’t kalahati. Pagkatapos, tatlo na lang.

Napansin ni Nok na may mali. Paminsan-minsan, mahuhuli niya akong nakaupo sa mesa, nakatitig lang sa laptop, hindi gumagalaw kahit ilang minuto na. Lalapit siya, magtatanong sa English na may halong Thai, “Okay ka lang ba?” Sagot ko palagi, “Oo, nagche-check lang ng finances.” Minsan, mag-aalok siya, “I can go back to work. Shops open again. I can sew.” Tapos sasabihin ko, “No, it’s fine, I can manage,” kahit alam kong hindi na “fine.”

Doon nagsimulang sumingit ang resento – hindi kay Nok mismo, kundi sa sitwasyon. Para bang unti-unti akong nagiging haligi na sinasandalan ng buong extended family niya. Bawat tawag ng kapatid, pamangkin, nanay – lumilipad ang pera ko sa mga taong hindi ko halos kilala. Sa utak ko: “Kung tumanggi ako, magsa-suffer sila. Kung pumayag ako, ako ang mauubos.” Walang magandang sagot.

Kasabay nito, nagbabago rin ang expat community. ‘Yung quiz nights hindi na bumalik gaya ng dati. Marami nang hindi nagbalik ng Thailand matapos ang emergency flight nila pauwi. ‘Yung iba namang bumalik, halatang ibang tao na – mas tahimik, mas lasenggo, mas madalas nagreklamo tungkol sa pera. Imbes na “How great life is here,” naging “Paano ka nagre-renew ng visa?” at “Saan may pinakamurang health insurance?” ang usapan.

Isang gabi noong late 2021, nakita ko ulit si Roger – ‘yung British na walong taon nang nakatira sa Pattaya, may Thai wife din. Nasa Irish pub kami, pareho kaming may hawak na Leo beer. Ikinuwento niya kung paano sinampal ng exchange rate at Brexit ang pension niya. Bigla raw nagkulang ang pera niya para sa rent, visa, at araw-araw na gastos. Nag-tuturo siya ng English under the table para lang may pangdagdag – ilegal, natatakot mahuli, pero mas natatakot umuwi sa UK na halos walang laman ang bulsa. Sabi niya sa akin, walang drama, walang monologue, simple lang: “The money changes everything, mate. You think it doesn’t, but it does. Love don’t pay the electric bill.”

Simula noon, hindi na nawala sa isip ko ‘yon. Nagsimula akong tingnan si Nok sa ibang lente. Mahal ba talaga niya ako, o mahal niya ang security na dala ko? Totoo ba lahat ng cry for help ng pamilya niya, o natutunan na nila na basta may foreigner, may pera? Hindi ko gustong maging gano’n mag-isip, pero ‘yan ang epekto kapag lumiliit ang savings mo bawat buwan. Hirap magtiwala kapag nakikita mong unti-unting nauupos ang kabuhayan mo.

Sinubukan kong kausapin si Nok tungkol sa pera. Hindi pagbawi, kundi adjustment. Sabi ko, “Maybe we have to be more careful about helping. Hindi puwedeng every month may malaki tayong pinapadala.” Tumango siya agad. “Yes, we should be careful. I will tell them.” Pero kapag tumatawag na ang kapatid niya, umiiyak dahil walang pambili ng school supplies ang mga bata, titingin siya sa akin nang may halong hiya at pagmamakaawa. Sa sandaling ‘yon, hindi na sheet ng Excel ang nasa harap ko, kundi mga batang posibleng tumigil sa pag-aaral. Kaya nagpapadala pa rin ako. 10,000. 15,000. 20,000. Kahit alam kong binabawasan ko ang future ko para palawigin ang present nila.

Sumapit ang birthday ko noong 2022. Tumawag ang mga anak ko sa video call. Kita ko sa mukha nila na mas matanda na rin sila, may stress sa trabaho, may sariling buhay. Tinanong nila, “How are things there, Papa?” at parang awtomatikong lumabas sa bibig ko ang scripted answer: “Everything’s great. Business recovering. We’re okay.” Sa background, naroon si Nok, kumakaway at ngumingiti. Narinig ko ang boses ni Anna, may kakaibang tono: “Are you sure you don’t need anything?” Para bang naramdaman niyang may mali sa timpla ng boses ko. Nag-joke lang ako, iniba ang usapan, tinanong ko tungkol sa mga buhay nila. Pagkatapos ng tawag, nagtanong ako sa sarili ko: “Kailan ako naging taong nagsisinungaling sa mga anak ko tungkol sa sitwasyon ko?” Hindi tungkol sa krimen o malaking sikreto, kundi simpleng tanong na “Okay ka lang ba?” na hindi ko na kayang sagutin nang tapat.

Ang visa renewal ng 2022, naging horror episode. Biglang nag-exit ang dati kong health insurance provider sa Thai market dahil sa bagong regulasyon. Kailangan kong maghanap ng bagong provider na tatanggap sa edad ko, may sapat na coverage, at pasado sa listahan ng Thai immigration – mas mahal, mas komplikado. Tumaas din ang financial requirement. Pasado pa rin ako, pero dikit na dikit. Anim na oras ako sa immigration office, hawak ang folder na puno ng dokumento – bank statements, insurance policy, lease, marriage certificate. Bawat tawag sa ibang pangalan, parang may humihigpit sa dibdib ko. Pagka-stamp ng “APPROVED,” hindi ginhawa ang una kong naramdaman, kundi takot: nakatali ang buong buhay ko sa bansang ‘to sa mga panuntunang puwedeng magbago nang hindi man lang ako tinatanong.

Sa kalagitnaan ng taong iyon, nag-18 na ang anak ni Nok at gusto na niyang mag-university sa Bangkok. Maganda ang pangarap – mas magandang buhay, mas magandang trabaho. Pero ang magandang university, mga 200,000 baht kada taon. Tumingin si Nok sa akin, may halong pag-asa at takot: “We can help a little, my family will help also.” Gabing ‘yon, binuksan ko ang spreadsheet ko. Nilagay ko ang tuition, remittance, condo fees, insurance, groceries, life. Ang output: kung sasalo ako nang malaki sa gastos, 2.5 years na lang kakayanin ng savings ko bago maging zero. Pagkatapos noon, pension na lang na papatayin ng exchange rate.

Sinabi ko kay Nok, “Okay, tutulungan natin.” Hindi ko kayang sabihing hindi. Pero alam kong sa sandaling iyon, lumampas na kami sa invisible line: mula “Building a life in Thailand” naging “Managing a slow-motion financial collapse.” Hindi na ito tungkol sa pag-enjoy ng retirement, kundi survival mode na naka-silent.

Pagpasok ng Enero 2023, parang sabay-sabay na nagdesisyon ang mundo na subukan ang limit ko. Una, nagbago na naman ang retirement visa rules. Taas ang minimum na perang kailangang naka-park sa Thai bank – mula 800,000 naging 1,000,000 baht. Stricter din ang health insurance requirement. Mas maraming papel, mas mahal na premium, mas madalas na reporting. Parang banayad na mensahe ng Thailand: “Kung budget retiree ka, hindi ka na swak dito.”

Kasabay nito, binugbog ulit ang Swedish krona. Ang dating 3.1 baht bawat krona, naging 2.7, 2.5, hanggang umabot sa halos 2.3. Ibig sabihin, ang 18,000 kronor ko ay nasa paligid na lang ng 41,000 baht. Babawasan mo pa ng bank fees at less-favorable exchange rate kasi may bagong EU banking regulation na nagdagdag pa ng 3% na parang built-in na pagnanakaw sa pension ko.

Pinull-up ko ang bagong version ng Excel sheet ko. Itemized ang gastos:
Condo fees – 4,500 baht.
Health insurance – 8,000 baht.
Kuryente, tubig, internet, phone – mga 3,000 baht.
Total: 15,500 baht, kahit hindi pa kami kumakain. May 25,000–26,000 baht na lang para sa pagkain, transport, maliit na luho, at, siyempre, sa walang katapusang hiling ng pamilya ni Nok. Noong 2018, 40,000 baht ang sobra ko para sa mga ganitong bagay. Ngayon, 25,000 na lang. Parang unti-unting kinakain ng mundo ang cushion na pinaghirapan kong buuin.

Kaya ko pang mag-adjust. Nagbawas ako ng kainan sa labas. Bawas beer, bawas trip sa bundok kasama ang hiking group. Hindi na ako bumibili ng imported cheese o mas magandang coffee beans. Si Nok, nag-adjust din. Mas maraming kanin at gulay, mas kaunting karne. Hindi siya nagreklamo, pero nakita ko sa mukha niya ang stress nang makita niyang lumiit ang mundo namin – mas kaunting lakad, mas kaunting treat, mas maraming kalkulasyon bago gumastos.

Pagdating ng Pebrero, sabay-sabay ang mga kamao ng realidad. Tuition ng anak niya: 50,000 baht para sa isang semester. Bagong gamot ng nanay niya: 12,000 baht. Kapatid niyang nawalan na naman ng trabaho sa tourism at kailangan ng tulong: 20,000 baht. Sa isang buwan, 82,000 baht ang lumabas sa account ko bukod pa sa pang-araw-araw naming gastos. At sa wakas, bumaba sa ilalim ng 200,000 baht ang savings ko sa Thai account – threshold na lagi kong sinasabing “wala sanang bababa dito.”

Doon na ako hindi nakatakbo. Kailangan ko nang harapin si Nok at ang numero. Umupo kami sa maliit na mesa namin isang Linggo ng hapon. Huminga ako nang malalim at sinabi sa kanya ang totoo: “If we continue like this, mauubos ang pera ko. Hindi na kaya ng pension ko. Hindi ko na kaya i-sustain ‘yung support sa family mo at ‘yung gastos natin dito nang sabay.”

Nanahimik siya. Tapos umiyak – ‘yung tahimik na luha lang ang tumutulo, walang hagulgol pero mas masakit. Paulit-ulit siyang nag-sorry. Sabi niya, “My family ask too much. I will tell them we cannot help anymore.” Pero alam kong sa loob niya, wasak siya. Sa kultura nila, hindi ka basta puwedeng tumanggi sa pamilya. Kung tumanggi ka, may kasunod na hiya, paratang, guilt.

Kinagabihan, unang beses kaming nag-away. Hindi sigawan, kundi ‘yung malamig na away na mas mapanganib: mahinang boses pero matalim. Sabi niya, alam ko raw mula pa noon kung ganoon ang pamilya niya, at pumayag naman akong tumulong. Hindi raw puwedeng basta ko na lang isara ang gripo. Sabi ko, tumulong ako bilang partner, hindi bilang permanenteng bangko ng buong angkan. Sinabi niya, “Maybe you never understand what it means to have Thai wife.” Sagot ko, “Maybe you never understand what it means to have foreign husband on fixed income.” Walang nanalo. Natulog kaming pareho na pagod, sugatan, at parehong alam na tama kami sa sariling panig – pero sa harap namin, pareho ang monster: numero na hindi kumakampi sa amin.

Lumipas ang ilang linggo nang ganoon. Tahimik, pero may bigat. Kapag may tumatawag na kamag-anak, nag-iiwas siya ng tingin. Kapag nagbukas ako ng online banking, nagiging alingawngaw sa utak ko ang bawat baht na lumalabas. Hanggang dumating ang linggo na literal na sinampal ako ng tatlong balita.

Una, ‘yung sulat mula sa Swedish bank: dahil sa bagong EU regulation, tataas ang fee sa international transfers at lalala ang exchange rate na ibinibigay nila. Simpleng language, pero ang ibig sabihin: minus 3% pa sa pension ko kada buwan. So ‘yung 41,000 baht na effective income, mas bababa pa.

Ikalawa, announcement mula sa condo association: kailangang palitan ang buong bubong dahil sa years of water damage. Lahat ng unit owners, magbabayad ng 15,000 baht sa loob ng 60 days. Hindi puwedeng tumanggi.

Ikatlo, tumawag ang kapatid ni Nok: na-ospital ang nanay nila. Hindi super kritikal, pero sapat para kailangan ng tatlong araw na confinement at follow-up na gamot. Kahit government hospital, mga 25,000 baht ang kakailanganin. Wala silang kahit ano. Kami ang huling pwedeng tawagan.

Noong gabing ‘yon, muling nasa harap ko ang Excel sheet at kinailangan kong tigilan ang ilusyon. Tinignan ko ang balanse, ang monthly burn rate, ang projection. Sa pinakamagandang scenario, 12 months na lang kakayanin ng savings ko bago maging halos zero. Pagkatapos noon, 39,000 baht o baka mas mababa pa ang kaya ng pension ko sa exchange rate na lalong lumalala. Walang emergency fund, walang safety net. Isang health crisis, isang bagong visa rule, isang misfortune lang – at magiging stranded akong matanda sa banyagang bansa na wala nang pang-uwi.

Doon nagdesisyon ang matematika para sa akin. Hindi ako umalis dahil gusto ko. Umalis ako dahil sa calculation: mananatili = financial suicide.

Nag-prepare ako para sa pinaka-ayaw kong usapan. Isang sunset sa balcony, ‘yung view na dati ay simbolo ng pangarap ko, naging backdrop ng pagtatapos. Sabi ko kay Nok, mahina lang: “I have to go back to Sweden.” Tahimik siya. Para bang matagal na niyang naramdaman, pero ngayon lang nabigkas. Tinanong niya ako, “Do you want me to come?”

Ang sakit ng sagot, pero kailangan maging tapat. Sweden ay mahal. Ang upa lang doon, kakain na ng halos buong pension ko. Anim na buwan ng dilim, lamig na hindi niya kayang i-handle. Wala siyang Swedish, walang skill na kikita nang malaki roon, at may pamilya siya sa Thailand na umaasa sa kanya emotionally. Ang ibig sabihin ng pagsama niya sa akin: ikukulong ko siya sa apartment na malamig, malungkot, at walang kakilala. Sinabi ko sa kanya, “If you come with me, you will be trapped. You will hate it. Your family needs you here.”

Tinanong niya ako, ‘yung tanong na alam kong matagal nang naghihintay sa dila niya: “Did you really love me… or was it about cheap life and warm weather?”

Tinapangan ko ang sagot ko. Sabi ko, “I loved you. I still do. Our years were real. But love cannot change numbers. Love cannot change exchange rate. Love cannot change visa rules. I did everything right, but the world changed around my plan.” Sinabi ko sa kanya na pareho kaming biktima: siya, ako, at ang relasyon namin – tinamaan ng galaw ng pera, polisiya, edad, at realidad na hindi namin kontrolado.

Umiyak kami nang sabay. Hindi drama na may sigaw, kundi ‘yung tahimik na iyak na alam mong totoong goodbye.

Ang sumunod na buwan, naging praktikal na impiyerno. Binenta ko ang mga gamit sa condo sa Facebook at expat groups. Kung magkano ko binili, halos kalahati lang ang nakukuha ko—dahil lahat ng tulad ko, nagbebenta rin. Bawat ref, sofa, mesa, ginagamit na ring paalala sa akin: “Hindi ikaw ang nag-iisang nawalan ng paraiso.” ‘Yung mga kitchen equipment ko, Thai language books, maliliit na Buddha na binili namin sa temple – karamihan, ipinagkaloob ko na lang sa mga kaibigan o kapitbahay. Hindi kayang timbangin ng pera ang sentimental value.

Pumunta ako sa Swedish social club para magpaalam. Mula sa dating trenta, walo na lang ang umattend. Nag-inuman kami, nagbiro, pero alam naming lahat na parang burol ito – hindi para sa tao, kundi para sa panahong naniwala kaming solved na ng Thailand ang lahat ng problema ng pagtanda. Dalawa sa kanila, bulong sa akin, nagpa-plano na rin umuwi sa loob ng anim na buwan. Si Roger lang ang nagsabing mananatili siya, kasi, sa totoo lang, wala na siyang Sweden na babalikan maliban sa pasaporte. Nasa mukha niya ang takot – siya na ang susunod na “Lars” sa kuwento ng ibang tao.

Ang huling linggo ko sa Chiang Mai, punô ng maliliit na paalam na parang kamatayan sa piraso-piraso. Barista sa coffee shop na kabisado na ang order ko. Masahista na inaayos ang likod ko tuwing Martes. Kabarkada sa trivia night, hiking buddy, kapitbahay sa condo na araw-araw kong nakakasalubong sa elevator. Lahat sila, may pare-parehong tingin: halo ng lungkot, inggit, at takot. Lungkot kasi aalis na ako, inggit kasi may option pa akong umuwi, takot kasi baka sila ang susunod.

Ang pinakamasakit, siyempre, ‘yung huling gabi naming magkasama ni Nok. Wala nang maraming salita. Alam na namin pareho ang dapat sabihing nasabi na. Binigyan niya ako ng maliit na Buddha amulet – pang-proteksyon daw. Binigyan ko siya ng pera, sapat para sa anim na buwang gamot ng nanay niya. Ni hindi na ako nagbawas para sa sarili ko. Sa loob-loob ko, “Ito na ang huling kaya kong tulong sa pamilyang ‘to.”

Niyakap namin ang isa’t isa sa balcony, tanaw ang city lights na minsan akala ko roon na ako mamatay, at sa yakap na ‘yon, naramdaman ko ang bigat ng limang taon na buhay na hindi ko pinagsisisihan, pero hindi ko rin kayang ipagpatuloy.

Ang flight pauwi ng Abril 2023, pinakamahabang biyaheng naranasan ko sa buong buhay ko, kahit hindi naman nagbago ang flight time. Economy seat lang ako – wala nang business class, wala nang upgrade. Bawat minuto sa ere, pakiramdam ko parang lumalayo ako hindi lang sa bansa kundi sa panibagong bersiyon ng sarili ko na nagkaroon ng pag-asang puwedeng maging mas mainit ang huling bahagi ng buhay niya. Nang naglaho ang Thailand sa ulap sa labas ng bintana, alam kong malabo na akong makabalik – hindi dahil ayaw ko, kundi dahil hindi na ito kaya ng numero.

Paglapag sa Stockholm, sinalubong ako ng ambon, gray na langit, at lamig na tumagos sa jacket ko. Si Anna ang sumundo sa akin. Sa mukha niya, kita ko ang halo ng relief, awa, at ‘yung tahimik na “Sabi ko sa’yo eh” na pinili niyang hindi bigkasin. Nakahanap siya para sa akin ng one-bedroom rental sa Malmö – 8,000 kronor kada buwan, month-to-month. Malinis, praktikal, pero walang kaluluwa. Beige ang dingding, IKEA ang gamit, tanaw lang ay parking lot. Parang template ng “temporary life.”

Ngayon, narito na ulit ako. Parehong lungsod, ibang tao. Dati, may 250,000 kronor pa akong savings. Ngayon, mga 100,000 na lang. Dati, may balcony ako sa Chiang Mai na tanaw ang templo at bundok. Ngayon, may radiator ako at maliit na TV na nanonood ulit ng parehong quiz show na pinanood ko bago ang Thailand. Nagkikita kami ng mga anak ko nang mas madalas – once a month dinner, minsan coffee. Mahal ko sila, at sa aspeto na ‘yon, mas mabuti ang sitwasyon ko. Pero pag-uwi ko sa apartment matapos ang mga dinner na ‘yon, tahimik ulit ang mundo.

Part ako ngayon ng isang bagong “community” – hindi sa pub, hindi sa hiking group, kundi sa mga Facebook group ng mga lalaking tulad ko. Mga 60s, 70s, nag-retiro sa Thailand, Vietnam, Pilipinas, Latin America. Lahat may version ng kuwento ko: exchange rate, visa rules, health crisis, family obligation. Lahat may spreadsheet na isang araw biglang nagmarka ng red sa cell kung saan dati green. Lahat napilitang umuwi, hindi dahil gusto nila, kundi dahil naubusan ng choice.

Hindi ko pinagsisihan na nagpunta ako sa Thailand. Totoo ang init. Totoo ang halakhak sa mga gabi sa balcony. Totoo ang yakap ni Nok. Totoo ang pakiramdam na “Hindi pala laging kulang ang pera ko.” Sa limang taon sa Chiang Mai, naranasan kong maging abundant ang buhay – hindi sobra sa luxury, pero sobra sa pakiramdam na kaya kong mag-decide base sa gusto, hindi sa takot.

Pero gusto kong malaman n’yo ang mahalagang lesson: puwede kang mag-research, magbasa ng forum, magpa-consult sa accountant, maglagay ng formula sa Excel – at mali pa rin ang magiging resulta, hindi dahil tanga ka, kundi dahil gumalaw ang mundo sa paraang hindi naka-input sa model mo.

Fixed ang pension ko, pero hindi fixed ang exchange rate. Malaki ang savings ko noon, pero hindi kasama sa assumptions ko na babaguhin ng gobyerno ang visa rules at tataas ang health insurance requirements. Totoo ang pagmamahalan namin ni Nok, pero totoo rin ang bigat ng pamilya niya – gamot, tuition, bigas. Totoo ang condo, pero totoo rin ang bubong na kailangang palitan.

Walang kontrabida sa kuwentong ‘to. Hindi Thailand, hindi si Nok, hindi rin ako. Collision lang ng maraming puwersa: global economics, aging, kultura, pamilya, pandemya.

Minsan, tinitingnan ko ang Facebook ni Nok. May mga litrato siya kasama ang isang Thai na lalaki, kaedad niya. Tanaw ko sa caption na mas grounded ang relasyon nila—pareho silang lumaki sa parehong sistema, parehong naiintindihan ang mga obligasyon sa pamilya, parehong alam kung hanggang saan lang talaga ang kaya ng bulsa. Masaya ako para sa kanya. Masakit, oo. Pero puwede palang sabay: miss mo ang isang tao at masaya ka ring mas okay na ang buhay niya.

Kung binabasa mo ‘to at nag-iisip kang mag-retire abroad – lalo na sa lugar na mas mura kaysa sa bansa mo – hindi ko sasabihing “Huwag.” Ang sasabihin ko: “Gawin mo, pero huwag mong kalimutang kausapin si Mathematics na parang kaibigan na puwede ring mag-traydor.” Huwag kang mag-model ng scenario na stable ang lahat. Sa halip, itanong mo sa sarili mo: “Kung tumaas ng 20% lahat ng gastos, at bumaba ng 20% ang value ng income ko, kakayanin ko pa rin ba? May plan B ba ako kung biglang mag-iba ang visa rules? May kakayahan ba akong bumalik sa bansa ko nang hindi ako wasak?”

Ako, akala ko meron. Akala ko safe. At kahit ginawa ko na ang lahat ng tama, mali pa rin ang kinalabasan. Ngayon, 67 taong gulang na ako sa Malmö, nanonood ulit ng quiz shows, hinihintay ang spring, at tinatanggap na minsan, ang pinaka-maingat na plano, kayang gisingin ng isang simpleng fact: hindi tayo ang bida sa math. Hindi tayo ang may hawak ng variables.

Kung sakaling nasa Thailand ka ngayon, expat, nagkakape sa balcony habang binabasa ‘to sa phone mo, tanungin mo ang sarili mo: kumikipot na ba ang margin mo? Mas madalas mo na bang buksan ang banking app kaysa sa camera app? Pinaplano mo na ba ang “just in case,” o umaasa ka na lang na gaganda ulit ang exchange rate?

At kung nagpa-plano ka pa lang mag-move, mag-Excel ka rin tulad ng ginawa ko – pero sa huli, wag kang magpalinlang sa ganda ng kulay green sa cell. Tanungin mo ang sarili mo: “Kung magkamali lahat ng assumptions ko, kaya ko bang pulutin ang sarili ko, bumalik, at magsimulang muli?”

Kasi minsan, gaya ko, gagawin mo lahat ng tama – at mali pa rin ang ending. Hindi dahil hindi totoo ang pangarap, kundi dahil hindi kumampi sa’yo ang mga numero.