“KUNG KUMANTA AKO NANG MAAYOS, BIBIGYAN MO BA AKO NG PAGKAIN?”–SABING MATANDANG PULUBI SA SHOW

CHAPTER 1 

Sa gitna ng nagliliwanag na plaza kung saan ginaganap ang malaking singing show na lagi nang pinupuntahan ng buong bayan tuwing Sabado ng gabi, dumating ang isang matandang pulubi na tila kay tagal nang nilamon ng panahon—nakalugay ang buhok na puti, hindi pantay ang paglakad, at may hawak na lumang plastic bag na punô lamang ng papel na para bang ayaw niyang bitawan; sa gitna ng saya, tawanan, at sabayang sigawan ng mga kabataan, siya lamang ang naglalakad na parang may ibang mundo siyang dala sa balikat. Nag-uusap-usap pa ang host at judges sa gitna ng stage—isang sikat na komedyante na si Rico, at dalawang huradong kilalang mapapangiti lang kapag world-class ang performance. “Okay mga kaibigan! Sino ang next contestant?” masiglang sigaw ni Rico, pero biglang natigil ang tunog ng speakers nang mapansin niyang may papakyat na matandang lalaki. “Hoy… sino po kayo? Sir, bawal po dito, contestants lang po,” sabi ng floor director habang pilit siyang hinahawakan sa braso. Ngunit itinaas ng matanda ang kamay at marahan ngunit malakas na nagsalita: “Iho… sandali lang… may hihilingin lang ako.” Tumawa si Rico, lumapit sa matanda, at may halong biro ang boses: “Lolo, may hinahanap po ba kayo? Anak? Apo? Nanay?” Tawa ang buong crowd. Pero tumingin ang matanda diretso sa mata niya at nagsabi ng linyang hindi inaasahan ng buong plaza: “Kung kakanta ako nang maayos… bibigyan mo ba ako ng pagkain?” Biglang parang nabingi ang mikropono sa katahimikan, ngunit hindi pa nakapag-react ang lahat, sumabog ang malakas na tawanan mula sa mga manonood, lalo na mula sa mga nasa likurang bahagi. “HAHAHAHA! Pagkain lang pala!” sigaw ng isang lalaking nanonood. “Uy! Idol! G gutom si tatay! Pa-burger mo na!” dagdag ng isang babae. Napailing ang judge na babae. “Producer, ano ba ’to? Part ba ’to ng script?” tanong niya, halatang iritado. “Hindi po ma’am, random po siya,” sagot ng staff. Lumapit muli si Rico, nakangisi: “Lolo, baka naman mas bagay sa inyo yung ‘asking for donation’ show? Kasi dito, talent competition po ito, hindi charity night.” Napayuko ang matanda, kinuyom ang plastic bag, at sa sandaling iyon, may malalim na lungkot sa boses niya habang sinasabi: “Iho… ilang araw na akong di kumakain… kaya kahit isang kanta lang… kahit isang pagkakataon lang.” Tumahimik sandali ang harapan ngunit mabilis ding napalitan ng panunuya. “O siya sige, Lolo,” sabi ni Rico, itinaas ang mikropono at naglakad palayo, “kapag kumanta ka nang maayos… bibigyan kita ng isang burger. At kapag hindi… aalis ka agad. Deal?” “Deal,” sagot ng matanda, hindi nanginginig ang boses—at iyon ang unang beses na tila kumurap ang liwanag ng entablado sa oras na narinig iyon. At dito, nagsimula ang mas matinding pangungutya. “Grabe! Battle of the beggars!” sigaw ng teenager sa gilid. “Tingnan ko lang kung may boses ’yan!” “Baka ipagpalit yung mikropono sa pagkain!” Tawanan. Hiyawan. Pang-iinsulto. Ngunit ang matanda, sa kabila ng lahat, ay dahan-dahang humawak sa mikropono na para bang hawak niya ang pinakamahalagang bagay sa mundo. Lumapit ang isang staff at bumulong: “Tay… sigurado po ba kayo? Maraming tao…” “Oo anak,” sagot niya, “sanay na ako sa dami ng taong tumatawa sa akin… pero ngayon, gusto ko naman silang patahimikin.” Napatingin ang staff sa kaniya—hindi bilang pulubi, kundi bilang isang taong may malaking kwentong hindi pa niya naririnig. “Lights on!” sigaw ng tech crew. Biglang lumiwanag ang entablado. Nakatayo ang matanda sa gitna, maliit, payat, halos natatakpan ng magagarang LED screen, ngunit sa kanyang postura… may kakaibang lakas. Umangat ang mikropono. Huminga siya nang malalim. Ang host ay nagbiro pa: “Okay guys, prepare na kayo… baka sumabog eardrums natin.” Tawanan ulit. Ngunit sa mismong segundo na bumukas ang bibig ng matandang pulubi — tumigil ang mundo. “Isang mundo… ng pag-ibig…” Ang boses ay hindi ordinaryo. Hindi boses ng pulubi. Hindi boses ng isang taong pinagtawanan. Ito ay boses ng isang beterano, boses na sanay sa konsiyerto, boses na naglalaro sa tono at emosyon na parang hawak niya ang bawat puso ng nakikinig. Lahat ng tao, pati ang judges, napatingin na parang biglang naging estatwa. “Ano ’to…” bulong ng judge na lalaki, “imposible…” “Narinig ko na ’to dati…” bulong ng judge na babae. Nanlaki ang mata ng host. “Wait—WHOA—teka—teka sandali!” Ngunit hindi tumigil ang matanda. Habang kumakanta siya, lumalalim ang tono, gumaganda ang vibrato, at unti-unting bumabalik ang isang bagay na matagal nang nawala sa entablado—respeto. “Parang…” bulong ng isang tao mula sa audience, “parang si… R A M O N S A N T I A G O…” At doon nagsimula ang pagkabigla. Sapagat ang pangalang iyon ay alamat. At ang matanda… ay biglang naging misteryo sa lahat. — At dito, magpapatuloy ang bangungot at himala ng buhay ng isang taong pinagtawanan sa harap ng bayan… ngunit sa dulo, sila pala ang mauuwi sa paghingi ng tawad sa taong hinamak nila.

CHAPTER 2 — ANG MGA LUMUHOD NA TUNOG, ANG MGA MATA NA NAGISING, AT ANG KANTANG NAGPAHINTO NG BUONG PLAZA 

Nang tumuloy ang matandang pulubi sa pag-awit, parang may dumaloy na kakaibang hangin sa buong plaza—ang dating maingay, magulo, at puno ng pangungutya ay biglang napalitan ng katahimikan na halos kaya nang marinig ang tibok ng puso ng bawat tao; kahit si Rico, ang host na sanay magpatawa at sanay mang-insulto, ay hindi makapaniwala na ang boses na lumalabas sa bibig ng matandang kanina lang ay tinatawag nilang “walang makain” at “walang kwenta” ay mas malinis, mas malalim, at mas emosyonal pa kaysa sa kalahati ng mga contestants na dumaan sa stage. “Lolo… teka muna…” bulong niya sa mic niya, pero hindi ito narinig ng madla—nakapako ang lahat sa matanda. “Ano ’to? Totoo ba ’to?” sabi ng judge na lalaki habang nakatayo mula sa upuan niya. “Hindi ako nagbibiro—narinig ko na ’yang boses na ’yan noon!” “Saan?” tanong ng isa pang judge, halos hindi makapaniwala. Ngunit hindi pa sila tapos magbulungan nang biglang lumakas ang chorus na kinanta ng matanda, at ang bawat nota ay parang punô ng dekadang kinimkim na sakit at pangarap. Huminto ang matanda sandali, saka lumingon sa host at nagsabi ng kalahating bulong, kalahating pakiusap: “Iho… pwede ba akong tumuloy? Wala pa sa kalahati ang kanta.” Biglang napatigil si Rico—ang tinig ng matanda ay hindi makahingi, hindi nagmamakaawa… kundi nagpapaliwanag. “Sige po, Lolo…” mahina niyang tugon, at iyon ang unang beses na hindi siya nagbiro. Nagpatuloy ang kanta. Habang kumakanta, tumaas ang kamay ng matanda na para bang may hinihila siyang alaala mula sa pinakamasakit na parte ng buhay niya. Sa bawat linya, may halong paghikbi ang ilang nasa crowd. “Para siyang…” bulong ng isang lola na nasa front row, “…para siyang si Ramon Santiago noong araw.” “Uy lola, ’wag po kayo mag-trip,” sabi ng apo niya. “Si Ramon Santiago po, patay na ’yun!” Ngunit tumingin ang matanda sa kanila, at may nakita silang kakaiba—may luha sa gilid ng kanyang mata, hindi dahil sa kahirapan, kundi dahil sa alaala. “Hindi ako patay, iha…” mahinang sagot niya, nakatingin direkta sa apo ng babae. Nanlaki ang mata ng apo. “WHAT? Si—si Lolo Ramon?” Biglang nabasag ang ingay ng crowd. “Teka! Naaalala ko na ’to!” sigaw ng isang lalaki. “’Yan ang kanta ng legendary na si Ramon Santiago! ’Yung biglang nawala sa industriya!” “Pero matagal nang patay ang Ramon Santiago na ’yan!” “Hindi! Sabi sa articles, nawala lang! Hindi na nakita!” “Pwede ba—siya ’yon?!?” Tila lumindol ang buong plaza sa tensiyon ng mga tao. Si Rico mismo, nanginginig ang kamay, dahil ang matanda sa harapan niya—ang pulubing kanina lang ay pang-lokohan nila—ay may boses, may tono, at may emosyon na kopyang-kopya ng isa sa pinakamagaling na mang-aawit sa kasaysayan ng bansa. “Lolo… ano pong pangalan ninyo?” tanong ni Rico habang hawak ang mikropono. “Sino po kayo talaga?” Dahan-dahang binaba ng matanda ang mic at huminga nang malalim. “Hindi ko na dapat sinasabi ang totoo…” bulong niya sa sarili, ngunit narinig ng mic. “Pero gutom na gutom na ako… at pagod na pagod na akong magtago.” “Lolo… ano pong ibig n’yo sabihin?” tanong ng judge. At doon, tumingin ang matanda sa libo-libong tao sa harap niya—mga taong pinagtawanan siya, minamaliit siya, at ngayon ay parang nahipnotismo sa bawat salita niya. “Ang pangalan ko…” sabi niya, nanlalamig ang boses, “ay Ramon… Santiago.” Parang sabay-sabay na nahulog ang panga ng buong madla. “HA?! IMPOSIBLE!” “HINDI ’YAN TOTOO!” “TROLL LANG ‘YAN!” “BALIW BA SIYA?” Ngunit habang nagsisigawan ang mga tao, biglang sumigaw ang isang matandang babae mula sa likod: “Ramon? Ikaw ba talaga ’yan? Ikaw?” Napalingon ang matanda. Nalaglag ang plastic bag sa sahig. “Helena?” bulong niya. Tumakbo ang babae palabas ng crowd, nagtutulak ng mga tao, umiiyak, nangangatog ang tuhod habang papalapit. “Diyos ko… Ramon… ikaw ’yan!” Lumapit siya at marahan niyang hinawakan ang pisngi ng matanda. “Ang asawa ko… ang akala kong patay na…” Nagtayuan ang mga camera. Nagkagulo ang media. Napahawak si Rico sa ulo. “WAIT! WAIT! WAIT! Ano ’to? Totoo ba ’to? Asawa ninyo ’yan?!” Sumagot si Helena, umiiyak: “Siya si Ramon Santiago! Ang pinakamagaling na singer na naglaho 18 years ago!” Napatingin ang matanda sa crowd, sa host, sa judges—at huminga nang malalim: “Oo… ako ’yon. Ako ang iniidolo n’yo dati. Ako ang pinapalakpakan ninyo. Ako ang pinagkakakitaan ng industriya… bago nila ako itinapon.” Natahimik ang lahat. Walang tumawa. Walang nang-asar. Sapagkat ang pulubing hinihingan lamang ng pagkain kapalit ng kanta… ay siya palang isang alamat.

CHAPTER 3 — ANG NAGBALIK NA ALAMAT, ANG MGA TANONG NA WALANG HUMINGA, AT ANG KASINUNGALINGANG NAGBAGO NG BUONG BANSA 

Sa sandaling ipinahayag ng matanda ang pangalang “Ramon Santiago,” tila nawala ang hangin sa buong plaza—ang mga ilaw ay hindi na kumikislap sa saya kundi parang humihinga sa tensiyon, ang mga camera ay sabay-sabay na nag-zoom in, at ang libo-libong tao ay hindi makapaniwalang ang pulubing hinamak nila ay siya palang alamat na pinaniniwalaang patay na; habang nakatayo si Ramon, hawak ang lumang mikropono, nanginginig ang kamay at may luha sa gilid ng mata, ang host at mga hurado ay napatingin sa isa’t isa na parang naguguluhan kung dapat ba silang humingi ng tawad, magtanong, o maniwalang prank lang ito. “Lolo… este—Sir Ramon… totoo po ba? Kayo po ba talaga ’yung Ramon Santiago? ’Yung nag-Hit ng ‘Larawan ng Puso’? ’Yung kumanta sa Grand Arena noong 90s? ’Yung biglang nawala? Hindi ba… patay na po kayo?” tanong ng host na si Rico, nanginginig ang boses. “Ako nga,” sagot ni Ramon, mabagal, mabigat, parang may dinadalang dekadang sakit. “Ako ang Ramon na minahal n’yo… at ako rin ang Ramon na kinalimutan n’yo.” Napahawak ang judge na babae sa bibig niya. “Pero… bakit? Bakit kayo… bakit kayo naging ganito?” Sa likod, patuloy na umiiyak si Helena, ang babaeng nagpakilalang asawa niya. “Ramon… sinabi nila sa akin… na namatay ka sa aksidente! Paano… paano ka napunta sa lansangan? Bakit hindi ka umuwi? Bakit hindi ka naghahanap?” Tumitig si Ramon sa kanya nang may halong pag-ibig at pagbitaw. “Helena… hinanap kita. Pero mas malakas ang pwersang tumapos sa akin kaysa sa pagmamahal natin.” Lalong lumakas ang bulungan ng mga tao. “Ano ibig niyang sabihin?” “Sino ang tumapos sa kanya?” “May nangyari ba sa industriya?” “Baka may cover-up!” “Baka may nagpa-disappear sa kanya!” Umakyat sa stage ang judge na lalaki, isang dating music producer, at halos nanginginig habang sinasabi: “Ramon… imposible ’to. Nasa tribute concert namin ang body mo. Nag-iyakan kami. May death certificate.” Tumingin si Ramon sa kanya na parang kay lalim ng sugat. “Death certificate?” bulong niya, mapait ang tawa. “Death certificate? Gano’n ba kadaling patayin ang isang tao sa mata ng publiko?” Halos mabingi ang lahat sa sinabi niya. “Ramon…” bulong ng judge, “ibig mo bang sabihin… FAKE ang pagkamatay mo?” Tumango siya, mabagal. “Hindi ako namatay. Pinatay ako sa mata ng industriya.” Sumigaw ang mga tao. Ang mga camera ay nag-blink nang sabay-sabay. “Fake death?!” “Sino ang gumawa?!” “Bakit nila ginawa ito?” “Grabe, parang pelikula!” Ngunit unti-unting tumayo si Ramon, humakbang sa gitna ng entablado, at para siyang leon na muling nagising. “Bakit?” bulong niya. “Dahil ayaw nilang mabigyan ako ng karapatan sa mga kanta ko.” “WHAT?!” “Copyright issue?!” “Pera?” Tumawa si Ramon, mapait. “Oo. Pera. Yaman. Pag-aari. Sila ang kumuha ng lahat. Simula nang ma-ospital ako dahil sa aksidente, hindi na ako pinabalik sa stage. Sinabihan akong delikado ang kondisyon ko, pero mas delikado pala na maibalik ko ang mga kantang ako ang sumulat. Kaya… ‘pinatay’ nila ako.” Napahawak si Helena sa dibdib niya, umiiyak. “Ramon… ano’ng ginawa nila sa ’yo?” “Inilipat ako sa probinsya. Binantaan ang buhay ko. At nang nakalabas ako… wala na akong pangalan. Wala na akong bahay. Wala na akong pera. Wala na akong karapatan sa sarili kong musika.” “Kaya naging pulubi ka…” bulong ng isang babae sa crowd. Tumingin si Ramon sa kanya at ngumiti ng pagod. “Oo… dahil ako mismo ang itinapon nila sa kalye.” “Pero bakit hindi ka humingi ng tulong?” tanong ng host. “Bakit hindi ka bumalik sa asawa mo?” Napayuko si Ramon. “Dahil naniniwala akong mas ligtas siya kung maniniwala siyang patay na ako.” Napahagulgol si Helena. “Ramon… bakit mo ako iniwan? Ang tagal kong naghintay…” “Dahil may nagbabantang pumatay sa ’yo kapag bumalik ako.” Isang iglap, ang plaza ay parang pinasok ng bagyong hindi kayang pigilan. Ang mga tao ay nagtakip ng bibig, ang ilang tao ay napasigaw ng, “My God…” ang iba ay napaiyak, at ang iba naman ay galit—galit sa industriya, galit sa sistema, galit sa mga taong kayang manira ng buhay. Maging si Rico, hindi makapagsalita. “Lolo—este—Sir Ramon… ngayon ko lang po naramdaman… na wala pala kaming karapatang pagtawanan ka…” Hindi sumagot si Ramon, ngunit may luha sa gilid ng mata niya na parang lumalaban lumabas. “Pwede na ba akong… kumain ngayon?” mahina niyang tanong. Walang tumawa. Walang nagsalita. Dahil ang pulubing humiling lamang ng pagkain… ay siya palang alamat na ninakawan ng buhay. At ang buong Pilipinas ay hindi pa handa sa kwento niya.

CHAPTER 4 — ANG PAGPUTOK NG KATOTOHANAN SA NATIONAL TV, ANG MGA NAGTATAWANG NAGSISIMULA NANG MAGSISI, AT ANG INDUSTRIYANG NAGKALAT NG KASINUNGALINGAN 

Sa oras na natapos si Ramon Santiago sa pagkukuwento ng kung paanong pinatay siya ng industriya nang hindi niya alam, sumabog ang ingay ng mga camera—ang plaza na kanina lang ay nagmistulang comedy show ay bigla ngayong naging parang breaking news studio; ang mahigit limang TV network na naka-cover ng singing event ay sabay-sabay nag-broadcast nang live, at ang mga tao sa mga bahay, restaurants, terminal, hospital, at kahit sa kalye ay nanlaki ang mga mata nang marinig nilang ang isang pulubing pumila para sa pagkain ay siya palang legendary singer na 18 taon nang inakalang patay. “MAGBIGAY NG SPACE! LIVE ’TO! LIVE!” sigaw ng director, habang ang cameraman ay halos gumapang para makuha ang close-up shot ng luhaan ngunit matatag na mukha ni Ramon. Lumapit si Rico, hindi na host na mayabang, kundi isang taong tulala, takot, at nakonsensya. “Sir… Sir Ramon… ayoko pong maging disrespectful pero… paano po nawala ang lahat? Bakit hindi kayo lumaban? Bakit hindi kayo nagfile ng kaso?” Tumingin si Ramon sa kanya, malalim, at sagot niya’y halos pabulong ngunit narinig ng lahat dahil naka-focus ang mic: “Anak… paano ka lalaban sa isang industriyang may pera, may kapangyarihan, may media, at may kamay sa gobyerno? Paano ka magsasalita kung lahat ng pwedeng pumatay sa ’yo ay may koneksyon?” Napatigil si Rico. “Pero… hindi niyo man lang sinubukang—” “Sinubukan ko,” putol ni Ramon. “At kapalit noon, muntik na akong mamatay. Kaya tumigil ako… para hindi na sila makasakit pa ng iba.” Sa gilid, humigpit ang yakap ni Helena sa damit niya. “Ramon… sinaktan ka ba nila? May nangyari ba sa ’yo?” Umiling si Ramon. “Hindi nila ako sinaktan… pero tinanggal nila lahat ng kakayahan kong mabuhay. Kinuha nila ang bahay ko. Kinuha nila ang kotse. Kinuha nila ang savings ko. Kinuha nila ang pangalan ko—ang pangalan na dugo’t pawis kong binuo.” Sumingit ang judge na lalaki, na dating producer. “Ramon… hindi ko po iyon alam. Hindi namin alam na ginawa nila ’to sa inyo. Akala namin may sakit kayo… akala namin—” “Akala ninyo,” sagot ni Ramon, “dahil iyon ang sabi nila.” Hindi makatingin ang judge. “Sino sila?” tanong ng judge na babae, diretsahan na. “Sino ang nagtatakip? Sino ang nagpa-disappear sa inyo?” Sa unang pagkakataon, ngumiti si Ramon—ngiti na hindi masaya, kundi nakakapanginig. “Hindi pa ngayon ang araw na ilalabas ko ang pangalan nila. Hindi pa tapos ang laban ko. Pero isang araw… malalaman n’yo rin.” Nagkaroon ng kaba sa crowd. “Sir Ramon, totoo po ba na may death certificate kayo?” tanong ng reporter na lumapit sa stage. “Oo,” sagot niya. “Fake.” “Totoo pong pinirmahan iyon ng—” “Hindi ko sinabing sino,” putol ni Ramon. “At hindi pa ngayon ang panahon para banggitin.” “Pero Sir Ramon,” sigaw ng isa pang reporter, “ano po ang nangyari sa inyo habang 18 taon kayong nawawala?” Dito pumatak ang luha sa mata ng matanda. “Nagtrabaho ako kung saan-saan. Naging kargador. Naging tagalinis. Naging basurero. Hanggang sa mawalan ako ng tirahan, mawalan ako ng trabaho… at maging pulubi.” Walang huminga sa plaza. Walang tumawa. Walang nagsalita. Kahit ang pinakamayayabang na batang kanina ay tumahimik, hawak-hawak ang bibig. “At sa lahat ng taong dinaanan ko…” sabi ni Ramon habang nakatingin sa crowd, “kayo ang unang tumawa at tumingin sa akin na parang wala akong karapatang mabuhay.” Napayuko ang lahat. “Pero hindi ako galit,” dagdag niya. “Sanay na ako. At hindi ko hinanap ang awa n’yo. Ang hinanap ko lang… ay pagkain.” Nagsimulang umiyak ang judge na babae. “Ramon… patawad. Patawad sa lahat ng taong tumingin sa ’yo na mababa.” “Hindi lang sila,” dagdag ng judge na lalaki. “Kami rin. Patawad, kaibigan.” Tumingin si Ramon sa kanila, at sa unang pagkakataon, ngumiti siya ng maluwag. “Hindi ko kayo sinisisi. Hindi n’yo alam ang totoo.” Dito sumigaw ang isang lalaki mula sa audience: “Sir Ramon! Ako po ’yung nang-insulto sa inyo kanina! Patawad po! Patawad!” Isa pang babae: “Tay Ramon! Ako po ’yung tumawa habang tinatawag kang pulubi! Patawad po!” At sunod-sunod na ang pagsisigawan ng mga taong humihingi ng tawad, parang nagsisisi sa bawat bitak ng kahihiyang binato nila sa taong ngayon ay sinasamba nila. Pero si Ramon, ngumiti lang. “Wala kayong dapat ikahiya. Hindi kayo ang sumira sa buhay ko.” Isang reporter ang sumigaw: “Sino po?” Tumingin si Ramon sa kamera. At doon niya sinabi ang linyang magpapayanig sa buong bansa: “Ang sumira sa buhay ko… ay ang mismong mga taong kumikita sa pangalan ko hanggang ngayon.” BOOM. Parang sumabog ang mundo. Ang buong plaza ay walang imik, at ang social media ay sabay-sabay nag-crash dahil sa viral livestream. At habang lumuluhod ang marami sa crowd, may isang tanong na gumising sa lahat: sino sa industriya ang kayang burahin ang isang alamat… at bakit ngayon lang siya bumalik?

CHAPTER 5 — ANG PAGKALAT NG KATOTOHANAN, ANG PAGGIGISNANG HINDI INAASAHAN, AT ANG UNANG PANGALAN NA LALABAS SA LIHIM 

Habang humihiyaw ang buong plaza sa pagkabigla sa rebelasyong binitawan ni Ramon Santiago, ang mga camera ay hindi tumigil sa pag-ikot at ang mga reporter ay sabay-sabay na nagtaas ng kamay, halos nag-aagawan sa pagkakataong maitanong ang sunod na tanong na maaaring magpasabog ng buong industriya; ang ilang manonood ay lumuluha, ang iba ay nanginginig, at ang iba nama’y galit na galit dahil ngayong lantad na ang katotohanan, ramdam nilang hindi ito simpleng kwento ng isang pulubi, kundi kwento ng isang sistemang kayang manira ng buhay kapalit ng pera. “Sir Ramon!” sigaw ng reporter na may hawak na malaking mic. “Kung ang mga taong kumikita pa rin sa pangalan ninyo ang sumira sa buhay ninyo… PWEDE NIYO PO BA IBIGAY ang pangalan nila ngayon?” Nagkaroon ng sabayang hiyaw: “Sino?!”, “ILABAS ANG TOTOO!”, “SINO ANG NANGPIIT SA ALAMAT?!”. Ngunit tumayo si Ramon at inangat ang kamay, pinapatahimik ang lahat. “Hindi pa ngayon,” sabi niya, mabagal ngunit matalim. “Kung sasabihin ko ngayon, baka may mamatay.” Napakunot ang noo ni Rico. “Sir… ibig n’yo pong sabihin… may panganib pa rin hanggang ngayon?” Nakatitig si Ramon sa kawalan, parang may nakikita siyang multo ng nakaraan. “Oo,” sagot niya. “Hanggang ngayon… hinahanap pa rin nila ako.” “WHAT?!” sabay-sabay na sigaw ng crowd. “Hinahanap KAYO?!” “Para saan?! Para tapusin kayo?!” “May nagbabantang tao pa rin?!” Biglang humawak si Helena sa braso niya. “Ramon… bakit ka bumalik kung alam mong hinahanap ka nila? Hindi ba delikado? Para saan?” Tumingin si Ramon sa asawa niya—isang titig na puno ng pagod, pag-ibig, at pagkawasak. “Helena… 18 taon akong nagtatago. At 18 taon kong pinanood na ginagamit nila ang musika ko para yumaman. Araw-araw, may bagong kanta akong naririnig na ako ang sumulat, pero wala ang pangalan ko. Araw-araw may bagong singer na ginagamit ang lyrics ko, pero wala ni isang sentimong binibigay sa akin.” Lumapit ang judge na lalaki, hindi na bilang hurado kundi bilang taong naiyak sa kasalanang hindi niya alam na naging parte siya. “Ramon… sino ba talaga sila? Sino ang gumawa nito?” Nadurog ang tinig ni Ramon. “Sila ang mga taong pinagkatiwalaan ko.” “Sino nga?” sigaw ng batang babae sa front row. “Yung manager n’yo ba?” “Producer n’yo?” “Record label?!” Tumingin si Ramon sa camera, diretso, parang nakikipag-usap sa mismong mga taong nanakit sa kanya. “Ang sumira sa akin… ay ang mismong taong dapat nagpoprotekta sa akin.” Huminga siya nang malalim. “Ang tagapamahala ko.” Sumigaw ang buong plaza, at ang ilang tao ay halos hindi makapaniwala. “MANAGER?!” “Yung manager niyang kilala ng buong bansa?!” “Yung nasa documentaries?!” “Yung sinasabing nagligtas sa karera niya?!” “Ibig sabihin… lahat ng iyon… KASINUNGALINGAN?!” Napaluhod ang ilang tao sa belakang bahagi, hindi dahil sa pagod kundi dahil sa bigat ng katotohanan. “Ramon…” nanginginig ang host, “pwede po bang sabihin ang pangalan?” Nakapikit si Ramon, tila may pinipigilang luha. “Hindi ko kayang sabihin ngayon… dahil kapag sinabi ko…” Tumingin siya sa asawa niya. “…baka pati ikaw… mapahamak.” Niyakap siya ni Helena. “Ramon… hindi ako natatakot. Hindi na. Nandito na ako.” “Ako rin,” dagdag ng judge na babae. “Hindi kami aalis. Ilabas n’yo ang pangalan kung kailan kayo handa. Isa kami sa tutulong sa inyo.” Pero ang crowd ay hindi ganoon kadaling tumigil. “ILABAS ANG PANGALAN!” “ILABAS ANG PANGALAN!” “ILABAS ANG PANGALAN!” Parang nagiging rally ang singing contest. Tumingin si Ramon sa kanila, nilunok ang sakit. “Hindi ko ilalabas ang pangalan… pero may ibibigay ako sa inyo ngayon.” Kumunot ang noo ng lahat. “Ano ’yon, Sir Ramon?” tanong ng reporter. “Patunay,” sagot ni Ramon. “Patunay na hindi ako nababaliw. Patunay na hindi ako nagpapanggap. Patunay na totoo lahat ng sinabi ko.” “Anong patunay?” “Ito.” Dahan-dahang kinuha ni Ramon ang lumang plastic bag na kanina pa niya hawak. Binuksan niya. Nandun ang isang sirang notebook, tupi-tupi, halos hindi na makita ang sulat. “Ano ’yan?” tanong ng judge na lalaki. “Ang unang draft ng sampu sa pinakasikat kong mga kanta,” sagot ni Ramon, bagsak ang boses. “Lahat ng lyrics… sulat ko. Lahat ng chords… gawa ko. Lahat ng kanta… ninakaw nila.” Tumingin siya sa host. “At dahil kumanta ako ngayon…” Nag-angat siya ng tingin sa crowd. “…maririnig n’yo muli ang boses ng taong matagal nilang kinulong.” Walang tumawa. Walang nagsalita. At doon, may sumigaw bigla mula sa gitna ng crowd—isang lalaking naka-itim, naka-sumbrero, at may hawak na phone. “TAMA NA ’YAN! HUWAG KANG MAGSALITA PA!” Napatigil ang lahat. “Sino ’yon?!” “Bakit siya sumisigaw?!” “Security!!!” Napatingin si Ramon sa lalaki… at nanlamig. “Ikaw…” bulong niya. “…isa ka sa kanila.” At doon nagmukhang impiyerno ang plaza—sapagkat ang taong hinahanap niya ng 18 taon… ay naroroon pala, nakatayo sa harap ng libo-libong tao.

CHAPTER 6 — ANG PAGHARAP SA TAONG NAGLAHO SA KANYA, ANG PAGKABASAG NG KATAHIMIKAN, AT ANG KATOTOHANANG KAYANG MAGPASABOG NG INDUSTRIYA 

Nang sumigaw ang lalaking naka-itim mula sa gitna ng crowd, parang may dumapong malamig na hangin sa buong plaza; ang mga tao ay sabay-sabay na lumingon, ang ilaw ng spotlight ay awtomatikong tumutok sa kanya, at sa sandaling lumitaw ang mukha niya mula sa lilim ng sumbrero, nanlaki ang mata ni Ramon, para bang nakita niya ang multo ng nakaraan na akala niyang hindi na muling lilitaw; “Ikaw…” bulong niya, halos walang boses, “…isa ka sa kanila.” Napaungol ang crowd sa takot at pagkalito, at mabilis na lumapit ang dalawang security personnel para lapitan ang lalaki. “Sir, bawal po kayong sumigaw ng ganyan, please step aside—” Pero itinulak ng lalaki ang security at sumigaw ulit, mas malakas, mas desperado: “Ramon! Tumigil ka! Huwag mo nang buksan ang mga notebook na ’yan! Hindi mo alam ang pinapasok mo!” “SINO KA BA?!” sigaw ng isa sa mga audience. “Bakit ka nanghihimasok?!” “Ano’ng koneksyon mo kay Sir Ramon?!” Ngunit habang nagsisigawan ang mga tao, marahan—halos ceremonial—na humakbang si Ramon pababa mula sa stage, tinatanggal ang takot sa bawat paglapit. “Miguel…” sabi niya habang dahan-dahang lumalapit, at ang pagbigkas ng pangalang iyon ay sapat para mabigla ang lahat. “M—Miguel?” tanong ni Rico, “Sino po ’yon? Kailangan ba natin ng security?” Pero hindi sumagot si Ramon. Dumiretso lang siya sa lalaking naka-itim. At para sa ilang segundo, walang umiimik; tanging ang tunog ng mga camera at malalim na paghinga ng dalawang lalaki ang naririnig. Nang magkalapit sila, nasilayan ng crowd ang mukha ng lalaki—malinis ang ahit, matalim ang mata, at bagama’t may edad, malinaw ang tensiyong kumakabig sa panga niya. “Ramon…” bulong niya, nanginginig ang kamay. “Hindi mo sana ’to ginawa. HINDI DAPAT.” “Bakit, Miguel?” tanong ni Ramon, tahimik ngunit may dagundong. “Natakot ka ba na mabunyag ang ginawa ninyo sa akin?” Napaatras si Miguel. “Ramon… hindi mo naiintindihan. Hindi ako ang nag-utos! Hindi ako ang may pakana! Ako lang ang… ako lang ang…” “Ang ano?” putol ni Ramon. “Ang PAWNS? Ang RUNNER? Ang taong nagdala sa akin sa lugar kung saan ako pinatago?” Nag-iyakan ang ilang audience. “My God…” bulong ng judge na babae. “Isa ’to sa mga kumuha sa kanya…” Ngunit hindi pa natatapos ang tensiyon, may biglang humikbi mula sa harap—si Helena. “Miguel… ikaw ba ang naglayo sa asawa ko? Ikaw ba ang dahilan kung bakit ko siya iniyakan araw-araw?” Hindi makatutok si Miguel sa mga mata niya. “Helena… mahal ko kayo. Hindi ko gustong masaktan kayo—” “Kung mahal mo kami, bakit mo kami pinaghiwalay?!” sigaw ni Helena, halos mapatid ang boses. Hindi nakasagot si Miguel. Saglit siyang napapikit at doon pumatak ang luha mula sa mata niya. “Dahil… dahil gagawin nila akong susunod na target kung hindi ko sinunod ang utos.” “SINO SILA?!” sigaw ni Rico, lumapit na rin. “PUWEDE BA KAMING PALIGINGAN?!” “Oo nga! Sabihin mo na! Sino ang nagpumilit sa ’yo?” dagdag ng crowd. Nag-iba ang mukha ni Miguel—mula sa takot, naging desperado, parang may kinakatakutang mas malaki kaysa sa kahihiyan o galit ng tao. “Hindi ko pwedeng sabihin…” bulong niya. “Kapag sinabi ko… baka bukas wala na ako.” “Wala ka nang mawawala!” sigaw ng judge na lalaki. “Nandito ang buong bansa! Naka-live broadcast tayo! Protektado ka ng milyon-milyon! SABIHIN MO NA!” Pero umiling si Miguel, nanginginig. “Hindi ninyo sila kilala… HINDI NINYO KAYANG KALABANIN!” Sumigaw ang mga tao: “LAKAS NG LOOB!” “SABIHIN MO!” “KAYA NATIN ’YAN!” “ILABAS ANG TUNAY NA MASAMA!” Ngunit habang papainit ang crowd, lumapit si Ramon, inilagay ang kamay sa balikat ni Miguel. “Kung hindi mo kayang sabihin…” bulong niya, “…ako ang magsasabi.” Nanlaki ang mata ni Miguel. “RAMON! Huwag! Hindi pa tamang oras!” “Hindi ikaw ang magdidikta ng oras,” sagot ni Ramon. “Sila na ang sumira sa akin. At tapos na ang takot ko.” “Ramon—” “At alam mo ’yan,” sabay tingin niya nang diretso sa mata ni Miguel. “18 taon akong wala. Sila ang dahilan. At ikaw ang testigo.” Umiiyak na si Miguel ngayon. “Ramon… patawad… pinilit lang nila ako…” “Alam ko,” sagot ni Ramon. “Hindi ikaw ang tunay kong kaaway. Ikaw ay biktima rin.” “Pero Ramon…” bulong ni Miguel, “kapag sinabi mo ang pangalan nila ngayon… hindi lamang buhay ko ang mawawala—buhay mo rin.” Napatahimik ang plaza. Kahit ang mga batang umiiyak ay tumigil. “Bakit? Sino ba sila?” tanong ng host. Dahan-dahang tumingin si Ramon sa lahat—parang sinusukat kung handa na ang mundo… o kung kailangan pa nilang maghintay. Ngunit bago pa man siya makapagsalita, biglang sumigaw ang isang cameraman: “MAY PAPASOK! MAY PAPASOK NA MGA ARMED MEN!!!” Lahat ay nagulat; lumingon ang crowd sa likuran at doon nila nakita ang tatlong lalaking naka-itim, may ear-piece, may suot na dark sunglasses kahit gabi—ang klase ng lalaking hindi dapat makita sa ganitong lugar. “PUT DOWN THE CAMERA!” sigaw ng isa. “STOP THE BROADCAST!” sigaw ng isa pa. “ILABAS SI MIGUEL!” At doon, sabay-sabay na sumigaw ang crowd. “OH MY GOD—!” “CALL SECURITY!” “TUMAKBO KAYO!” “NAGHAHANAP SILA NG TAO!” Niyakap ng mga tao si Ramon at Helena para protektahan sila. “Sir Ramon, kailangan natin kayong ilabas ngayon!” sigaw ng head security. “Delikado na ’to!” Ngunit hindi gumalaw si Ramon—matatag, hindi natatakot. “Hindi ako aalis.” “Sir, kailangan niyo—” “Hindi ako aalis hangga’t hindi ko nasasabi ang kailangan kong sabihin.” Ngunit bago pa man niya mabuksan ang bibig niya, biglang hinawakan ni Miguel ang braso niya, nangangatog. “Ramon… tumakbo ka. Huwag mong gawin ’to. Hindi mo sila kakayanin.” At doon niya sinagot ang linyang nagpayanig sa buong bansa: “Hindi ko sila kakayanin… pero kaya ko nang hindi tumakbo.”

CHAPTER 7 — ANG PAGSABOG NG GULO, ANG PAGTAKBO NG KATOTOHANAN, AT ANG UNANG PUTOK NG PANGANIB

Nang unti-unting lumapit ang tatlong lalaking naka-itim, dala ang presensya ng kapangyarihan na hindi galing sa batas kundi sa anino, biglang bumigat ang hangin sa plaza—ang ingay ng tao ay napalitan ng halong takot at pagkabagabag, ang liwanag ng stage ay nagmistulang spotlight ng panganib, at bawat hakbang ng mga lalaking ito ay tila humihiwa sa katahimikan; tumaas agad ang tensyon, at ang security ng event ay walang nagawa kundi harangan sila, ngunit tila hindi sila takot, dahil sa isang iglap, itinulak nila ang dalawang guards na parang bata lang. “STOP RECORDING!” sigaw ng isa, tinuturo ang mga camera. “TURN IT OFF! NOW!” Pero sumagot ang direktor mula sa booth, nanginginig pero matapang: “NO! KEEP IT LIVE! KEEP IT LIVE!” at lalo pang nag-init ang crowd. Nang maramdaman ng tatlong lalaking naka-itim na hindi titigil ang broadcast, nilabas ng isa ang isang bagay mula sa loob ng jacket niya—hindi baril, pero isang metal na bagay na may antena, at nang pindutin niya ito, biglang nag-flicker ang mga ilaw at bumagal ang feed ng livestream. “Jammer!” sigaw ng tech crew. “GINAGAMIT NILANG JAMMER PARA IPAHINTO ANG BROADCAST!” “Sir Ramon! Kailangang ilabas na namin kayo dito!” sigaw ng head security, nanghihikayat. Pero si Ramon, imbes na umatras, ay humakbang paabante, nakatayo sa gitna ng entablado na parang sundalong matagal nang naghihintay ng digmaan. “Kung kinuha ninyo ang pangalan ko noon… hindi ko na ibibigay sa inyo ang boses ko ngayon,” sabi niya, at ang mga tao ay hindi alam kung maiiyak sila o mapapalakpak. “Ramon!” sigaw ni Miguel, nakakapit sa braso niya. “Tama na! Delikado ’to!” “Hindi na ako tatakbo,” sagot ni Ramon, hindi man tumitingin sa kanya. “Sawa na ako kakasunod sa takot.” Biglang nagtaas ang isa sa mga lalaking naka-itim ng boses: “Miguel! Sumama ka sa amin ngayon o kami ang pupunta sa bahay mo!” “Ano ’yan? Banta ba ’yon?!” sigaw ng isang lalaki mula sa crowd. “Bakit ikaw ang sinusundan nila?” tanong ng host kay Miguel. Hindi makapagsalita si Miguel—halatang nabubura ang kulay ng kanyang mukha sa takot. Lumapit ang isa pang lalaki sa kanila. “Ramon Santiago,” sabi niya nang malamig, “this is your last warning. Stop talking. Stop singing. STOP EXPOSING ANYTHING.” Ngumiti si Ramon—hindi ngiting pang-asar, kundi ngiting malungkot na matagal nang nagkukubli ng sugat. “Hindi na ninyo ako kayang patahimikin.” “TALAGANG HINDI?” sigaw ng lalaki at biglang hinablot ang braso ni Miguel. “T-Teka! Bitawan mo siya!” sigaw ni Helena. “Wala kayong karapatang manakit!” “Ma’am,” sabat ng lalaki, “wala kayong alam sa laban na ’to.” “Ano pang laban?! PULUBI na nga ang asawa ko dahil sa inyo!” sigaw ni Helena. Tumingin ang lalaki sa kanya, malamig: “Kaya nga dapat hindi na siya bumalik.” “At bakit?” tanong ni Ramon, diretso at walang takot. “Para hindi lumabas ang katotohanan?” “Para hindi ka na maging problema,” sagot ng lalaki. Hiyawan, sigawan, at nagsimulang mabuo ang isang maliit na pag-aaklas mula sa mga manonood. May sumigaw: “SIKAT NANAMAN ANG MGA NANG-AAPI!” “WALA NA BANG HUSTISYA?!” “’WAG NINYO KAMING TATAHIMIKAN!” “ILIGTAS SI RAMON!” Sa di kalayuan, lumapit ang dose-dosenang tao, at tila handa silang maging human shield para kay Ramon. “Mga anak…” sabi ni Ramon, nagtataas ng kamay, “huwag ninyo itong pasukin. Ako ang tinutukoy nila.” “Hindi lang kayo!” sigaw ng judge na lalaki. “Kasama rin ang bansang niloko nila!” Biglang nagkaroon ng lakas ng loob ang crowd. “OO NGA!” “TAMA NA ANG KASINUNGALINGAN NG INDUSTRIYA!” “SINO BA TALAGA SILA?!” Ngunit naramdaman ng mga lalaki ang pag-init ng sitwasyon; parang hayop silang napapaligiran ng apoy. “Let’s go,” bulong ng isa. “Get Miguel. NOW.” Hinila nila si Miguel nang malakas at napasigaw ito: “RAMON! TULUNGAN MO KO!” “BITAWAN NINYO SIYA!” sigaw ng host, pero walang nagawa ang mga tao dahil armado ang grupo—hindi man nakalabas ang mga baril, ramdam ng lahat ang presensiya ng panganib. Tumakbo si Ramon papalapit. “Miguel!” “RAMON! HUWAG—!” At sa pinakamabilis na iglap, itinulak ng isang lalaki si Ramon sa sahig. Nagulat ang lahat. “HUWAG N’YONG SASAKTAN SIYA!” sigaw ni Helena. Ngunit imbes saktan si Ramon, lumuhod ang lalaki sa tabi niya at bumulong: “Ramon… hindi kami ang tunay na kalaban mo.” Napahinto si Ramon. “Ano’ng ibig mong sabihin?” “Pinigilan lang namin na sabihin mo ang pangalan nila ngayon. Pero kailangan mo pa rin umalis. Dahil kapag NARINIG nila na nagpakita ka muli…” Hindi na niya natapos ang sasabihin, dahil sabay-sabay ang pagdating ng HIGIT DALAWANG PULIS PATROL na may sirena. “POLICE! WALANG KIKILOS!” sigaw ng megaphone. Parang nagliyab ang crowd. “AYAN NA! PULIS!” “MAHULI N’YO YAN MGA NASA ITIM!” “ILIGTAS SI RAMON!” Nagkagulo ang lahat, at sa isang segundo, nakatakas ang mga lalaking naka-itim sa sulok ng plaza, bitbit si Miguel. “MIGUEL!!!” sigaw ni Ramon, nasa lupa pa rin. “RAMON! TUMAYO KA!” sigaw ni Helena habang tinutulungan siya. Tumakbo ang ilang tao para sundan ang mga lalaki pero pinigilan sila ng pulisya. “SIR RAMON!” sigaw ng hepe, “KAILANGAN KAYONG ILIGTAS ASAP. MAY THREAT SA BUHAY NINYO!” “HINDI AKO AALIS!” sigaw ni Ramon. “Kunin n’yo si Miguel! Siya ang kailangan nating iligtas!” Pero sumigaw ang isa pang pulis: “SIR! HINDI NA NAMIN MASUSUNDAN! SUMAKAY NA SILA NG VAN!” Unti-unting lumubog ang puso ng lahat. Pero bago matapos ang gulo, may iniwang salita ang isa sa mga lalaking naka-itim, sumigaw mula sa malayo: “RAMON! KUNG HINDI KA TUMIGIL — SI HELENA ANG KASUNOD!” Nanlamig ang crowd. Napatigil si Ramon. Napakapit si Helena sa braso niya, nanginginig. At iyon ang sandaling nagising ang galit ng buong bansa. — At sa mismong gabing iyon, nagsimula ang digmaang hindi na maitatago ng sinuman.

CHAPTER 8 — ANG KATAPUSAN NG TAKBO, ANG PAGLALANTAD NG KATOTOHANAN, AT ANG UNA SA DALAWANG HIMALA 

Matapos sumabog ang sigawan sa plaza at makatakas ang mga lalaking naka-itim, nagkulay abo ang mundo ni Ramon; ang tunog ng pulis, ang sigawan ng tao, at ang pag-iyak ni Helena ay tila lumulubog sa isang alon ng nakaraan. Ngunit hindi siya natumba—dahil ngayong nawala si Miguel sa kamay ng mga taong nasa likod ng kanyang pagkakasira, wala nang dahilan para tumahimik. Dinala siya ng mga pulis at event organizers sa mismong backstage kung saan naghihintay ang media. Ang unang tanong:
“Sir Ramon, titigil ba kayo? O lalaban pa kayo?”
Tumingin si Ramon sa camera, at ang sagot niya’y parang kidlat na dumaan sa bawat telebisyon:
“Ito na ang huli kong pananahimik.”

Sa sumunod na 48 oras, sumabog ang media. Ang pangalan ni Ramon Santiago ay umabot sa bawat bahay, bawat opisina, bawat radyo, airport TV, pati mga ospital. Trending ang hashtags:
#JusticeForRamon
#BringBackMiguel
#ExposeTheIndustry

At habang umiinit ang galit ng publiko, biglang lumabas ang isang anonymous folder sa social media—may laman itong mga kontrata, recordings, at e-mails. Lahat ay naka-address sa dating manager ni Ramon:
LUCIO DELA CRUZ
ang manager na kilala ng bansa bilang “Tagapagligtas ng Musika.”

At sa loob ng files, mayroon doong pirma ni Lucio sa pekeng death certificate, resibo ng pag-withdraw ng royalties, at memo kung saan nakasulat ang:
“MAKE HIM DISAPPEAR BEFORE HE ASKS FOR HIS RIGHTS.”

Sumabog ang bansa.
Sinugod ng media ang bahay ni Lucio.
Naglabasan ang dating staff na nagsabing:
“Oo, inutusan niya kami. Oo, siya ang may pakana.”

At parang bumukas ang pinto ng impiyerno—lahat ng sikreto noong 18 taon ay lumabas. Sa presensya ng mga abogado, ng gobyerno, at ng milyon-milyong tao, lumabas ang warrant of arrest para kay Lucio at sa kanyang private security group. At sa unang pagkakataon, may kumalabog sa pinto ni Ramon mula sa safehouse.
Isang pulis.
Bitbit ang balita:

“Sir Ramon… nakuha namin si Miguel. Buhay siya. Ligtas.”

Nang marinig iyon, napaupo si Ramon. Parang nalaglag ang bigat ng dalawang dekada sa balikat niya. Hinawakan ni Helena ang kanyang kamay, umiiyak.
“Ramon… tapos na ang impiyerno.”
Umiling si Ramon, may ngiting mapait.
“Hindi pa. Pero nagsisimula nang gumaling ang sugat.”

Nang gabi ring iyon, dinala si Miguel sa ospital kung saan sinalubong siya ni Ramon.
Nang makita niya si Ramon, humagulgol siya:
“Ramon… patawad… patawad… gusto kong sabihin ang totoo noon pa…”
Pinisil ni Ramon ang kamay niya.
“Hindi mo ako kailangang tawagin ng Ramon.”
“N-No?” tanong ni Miguel.
Ngumiti si Ramon, pagod ngunit totoo:
“Kaibigan ang tawag mo sa akin.”

CHAPTER 9 — ANG PAGBABALIK NG ALAMAT AT ANG HULING KANTA 

Isang linggo matapos maaresto ang manager, isang espesyal na programa ang inorganisa ng bansa para kay Ramon Santiago. Hindi singing contest. Hindi award show.
Isang gabi ng hustisya.
Sa gitna ng malaking arena, libu-libong tao ang pumalakpak nang lumabas si Ramon, suot ang simpleng puting polo, hindi pulubi, hindi superstar—taong nakaligtas.

Lumapit ang host, si Rico, at halos hindi makatingin sa hiya.
“Sir Ramon… ako po ang unang tumawa sa inyo. Patawad.”
Ngumiti si Ramon.
“Tinanggap ko na iyon noong araw na humingi ka ng tawad.”

Lumapit ang mga judges.
“Ramon, kung maririnig mo lang kung paano ka kinikilala ngayon…”
“Narinig ko na,” sagot niya. “At sapat na iyon.”

At sa huling pagkakataon, inangat ni Ramon ang mikropono.
“Ang kantang ito… ay hindi kanta ng isang pulubi…
hindi kanta ng biktima…
kundi kanta ng taong bumalik mula sa pagkakalimot.”

At nang kumanta siya…
hindi meron nang halakhak, hindi insulto, hindi pangmamaliit.
Tanging paghanga, pagluha, at pagbangon.

At sa dulo ng kanta, tumayo ang buong bansa at sabay na sumigaw:
“RAMON! RAMON! RAMON!”
At doon, pumikit si Ramon—
hindi para magtago,
kundi para sa unang beses sa mahabang panahon…
upang maramdaman muli ang mundong hindi na takot sa katotohanan.

EPILOGUE — ANG ALAMAT NA HINDI NA MULING MAMAMATAY

Tatlong buwan matapos ang lahat, inilunsad ang bagong batas na pinangalanang Santiago Act, isang batas para protektahan ang mga artist laban sa pang-aabuso ng industriya. Si Miguel ay naging whistleblower. Si Helena ay muling nagbalik sa buhay ni Ramon bilang asawa, inspirasyon, at dahilan.

At si Ramon?
Nakaupo sa harap ng maliit na bahay na ibinalik ng gobyerno sa kanya.
May hawak na tinapay.
At tuwing may batang dadaan, tinatanong niya:
“Gusto mo ba ng kanta?”
At kapag tumango ang bata, ngingiti si Ramon.
“Kakanta ako nang maayos… kasi ngayon, lahat ng kinakanta ko… ay hindi na kapalit ng pagkain. Kundi kapalit ng kalayaan.”

At ang alamat, na minsang nawala sa mundo—
ngayon ay nabuhay muli sa puso ng bawat Pilipino.

WAKAS