Galit na galit si Lila sa tatay na iniwan sila… hanggang sa mamatay ang nanay niyang labandera at naiwan ang isang kahon ng liham—na magbubunyag na ang lalaking kinamumuhian niya ang siya ring palihim na nagligtas sa buhay nila.

CHAPTER 1 – ANG BATA SA TABING-ILOG

Si Lila ay labimpitong taong gulang, payat, morena, at sanay sa amoy ng sabon panglaba at putik sa gilid ng ilog. Araw-araw, kasama niya ang nanay niyang si Rosa sa paghahakot ng mga damit ng kapitbahay, pagbabanlaw sa malamig na tubig, at pagbitbit ng mabibigat na balde pauwi sa masikip nilang barong-barong sa tabi ng estero.

“Ma, ‘wag na po akong isali bukas sa koleksyon ng labada ha,” sabi ni Lila habang pinipiga ang makapal na maong ng isang customer. “May exam pa ako sa school. Baka ma-late na naman ako.”

Ngumiti si Rosa, pawis na pawis, pero may lambing sa mata.

“‘Wag kang mag-alala, anak,” sagot niya. “Ako na ang bahala kina Aling Baby at Mang Tonyo. Ikaw, mag-aral ka. ‘Yan lang ang kayamanan mo.”

“Eh kayamanan din naman kita, Ma,” biro ni Lila, pilit na pinapagaan ang usapan. “Baka nakakalimutan mo, oh?”

Napatawa si Rosa, tinapik ang ulo ng anak.

“Loko ka talaga,” sabi niya. “Pero seryoso, Lila. Kapag nakapagtapos ka, hindi mo na kailangang magbabad sa ilog. Hindi mo na kailangang magpulikat sa panginginig tuwing malamig ang tubig. Gusto kong iba ang buhay mo.”

Sa likod ng mga salitang iyon, may bigat.

Lumaki si Lila na hindi kilala ang ama. Kapag may Family Day sa eskwela, palaging si Rosa lang ang present, nakaupo sa likod, suot ang pinakamaayos niyang blouse, pero halatang luma. Kapag may assignment na “Draw your family”, lagi niyang nilalagay: isang nanay, isang anak, at isang malaking question mark sa gilid.

Maraming tsismosa sa lugar nila.

“Anak ‘yan ng kung sinong lalaking mayaman, iniwan lang sila,” bulong ni Aling Lagring minsan.
“Hindi kinasal ‘yang nanay niya, nabuntis lang,” dagdag ni Aling Bebang.
“Siguradong kabit ‘yan,” bulong pa ng isa.

Kapag naririnig ni Lila iyon, kumukulo ang dugo niya, hindi dahil ikinahihiya niya ang nanay niya, kundi dahil wala siyang maipakitang katotohanan para ipagtanggol ito. Laging “hula” ang mundo niya pagdating sa pinagmulang ama.

“Ma,” tanong niya minsan habang sabay silang kumakain ng ginisang sardinas at toyo, “sino po ba talaga si Papa?”

Titigil saglit si Rosa, titingin sa ilog na dumadaloy sa malayo, tapos mahina lang na sasabihin:

“Hindi na mahalaga kung sino siya, anak. Ang mahalaga, nandito ka. At mahal kita.”

Para kay Rosa, sapat na ang sagot na iyon.
Para kay Lila, hindi.

May parte ng puso niya na napupuno ng galit sa lalaking hindi niya pa nakikita. Galit dahil iniwan sila. Galit dahil hinayaan nitong magdusa ang nanay niyang halos mabali ang likod sa kakalaba. Galit dahil sa bawat pagkukulang sa buhay nila, kahit wala pa siyang mukha nito, ganoon na lang kadali para sa kanya na sisihin ang salitang “Papa”.

Sa isip niya:

“Kung nandito ka, hindi kami ganito kahirap.”

At sa tuwing nagkakasakit si Rosa dahil sa pagod, lalong lumalakas ang galit na ‘yon.

CHAPTER 2 – ANG GABING NAGBAGO SA LAHAT

Isang gabi ng Disyembre, malakas ang ulan. Bumubuhos parang walang balak tumigil. Tumutulo ang ulan sa bubong nilang yero, may mga patak na direktang bumabagsak sa loob, kaya may mga kalderong nakahilera sa sahig para saluhin ang tubig.

“Ma, baka bukas na ‘yung labada,” sabi ni Lila, nakatanaw sa labas. “Grabe ‘yung buhos.”

“Hindi pwede, anak,” sagot ni Rosa habang hinihiwa ang murang gulay na nakuha niya sa palengke bago magsara. “Ngayong linggo na ang bayaran sa kuryente at tubig. Kulang pa ‘yung pera natin. Kailangan kong ipasa bukas ‘yung labada kina Aling Mila.”

“Ako na lang po,” alok ni Lila, “ako na ang magtatapos bukas pagkatapos ng klase.”

Umiling si Rosa. “College ka na sa susunod na taon. Gusto kong mag-focus ka na sa pag-aaral mo. Ako na ‘to. Kailan pa ba ako tumigil?” sabay ngiti, pilit.

Pagkatapos nilang kumain, nagligpit si Lila ng pinagkainan. Si Rosa nama’y naghanda na ng isang malaking sako na may lamang mga uniporme at kurtina—kailangan pang banlawan at plantsahin.

Alas-diyes na ng gabi, humina na ang ulan. Narinig ni Lila ang kaluskos sa labas.

“Ma?” tawag niya. “Saan ka pupunta?”

“Magbabanlaw lang ako ng konti sa poso kina Aling Baby,” sagot ni Rosa. “Mas madali kasing patuyuin bukas ‘pag nabawasan na ang sabon.”

“Ngayon pa, Ma? Gabi na!” reklamo ni Lila.

“Di bale, mabilis lang,” sagot ni Rosa. “Ikaw, pumasok ka na sa loob. Huwag kang magpupuyat, may pasok ka pa bukas.”

Gusto sana siyang pigilan ni Lila, pero sanay na siya sa ganong eksena.
Buong buhay niya, si Rosa ang “mabilis lang” pero nauuwi sa oras ng pagod.

Lumipas ang trenta minutos. Isang oras. Isang oras at kalahati.
Wala pa rin si Rosa.

“Ma?” sigaw ni Lila mula sa pintuan, tinatakpan ang sarili sa lumang jacket habang hinaharap ang malamig na hangin. “Ma, ang tagal mo naman!”

Walang sumagot.

Napansin ni Lila na may mga ilaw at ingay sa kanto. Parang may nagkagulo. Nagtatakbo ang mga tao, may nag-uusapan, may umiiyak.

Kinabahan siya.
Mabilis ang tibok ng puso niya.

Naglakad siya, halos tumatakbo, papunta sa kumpulan ng mga tao.

“Hoy, ano’ng nangyari?” tanong niya sa unang taong nadaanan.

“May babaeng nadulas sa gilid ng tulay,” sagot ng lalaki. “Dumulas sa putik, tumama ang ulo, na-ospital.”

Nalagutan siya ng hininga.

“Anong pangalan?!” tanong niya.

“Hindi ko alam, bata,” sagot ng lalaki, “pero ‘yung anak daw niya… si Lila? ‘Yon ang hinahanap.”

Parang umikot ang mundo niya.

“Ma…” bulong niya, habang dumidilim ang paningin.

CHAPTER 3 – ANG KAWALAN

Hindi nagtagal, naroon na siya sa pampublikong ospital—maraming tao, maingay, amoy gamot, amoy dugo, amoy pawis. Nakapuwesto sa isang sulok ang nanay niyang si Rosa, nakahiga sa emergency bed, may benda sa ulo, may dugo sa gilid ng tainga.

“Ma!” sigaw ni Lila, tumatakbo palapit.

Pinigilan siya ng isang nurse.

“Bawal muna lumapit, Miss. I-stable lang namin siya.”

Pero hindi siya nagpapigil. Nagmakaawa siya. Nakiusap. At sa huli, pinayagan siyang humawak sa kamay ng nanay niya.

“Ma… Ma, ako ‘to. Si Lila ‘to,” umiiyak niyang sabi.

Dahan-dahang iminulat ni Rosa ang mata niya. Mahina. Malabo. Pero nang makita si Lila, may munting ngiting sumilay sa labi nito.

“Anak…” bulong ni Rosa. “Pasensya na…”

“Hindi ‘to kasalanan mo, Ma,” umiiyak si Lila. “Ako nga dapat ‘yung humihingi ng sorry sa’yo. Ako dapat ‘yung nagbabanlaw, hindi ikaw—”

Umiling si Rosa, kahit halos wala na siyang lakas.

“Wag… mong sisihin ang sarili mo.”
Huminga siya nang malalim. “Lila… may itatanong ako sa’yo.”

“Ano ‘yon, Ma?” halos napasigaw si Lila sa nerbiyos.

“Kapag… nawala ako…” mahina, putol-putol ang salita ni Rosa, “pupunta ka ba… sa kahon sa ilalim ng kama natin?”

“N-nayon pa ba, Ma?” garalgal na sagot ni Lila. “Huwag kang magsalita ng ganyan! Hindi ka mawawala!”

“Makinig ka, anak…” pilit ni Rosa, hawak mahigpit ang kamay niya. “Sa ilalim ng kama… may kahon… mga liham… doon mo… makikita… ang totoo…”

“Totoo?” tanong ni Lila. “Anong totoo, Ma?”

Hindi na sumagot si Rosa.
Sa halip, tumulo ang luha nito, at sa huling sandali, bumulong:

“Mahal kita, anak…”

At bumitaw ang kamay niya.

“Ma? Ma?! MA!!!”

Umaalingawngaw ang sigaw ni Lila sa emergency room na punô na rin ng iyak at sakit ng ibang pamilya. Pero sa sandaling iyon, pakiramdam niya, siya lang ang naroon.

Siya lang.
At ang isang pangalang lalong kinamuhian niya sa loob-loob: ang tatay niya, na wala roon.

CHAPTER 4 – ANG LIBING NA WALANG TATAY

Mabilis ang mga sumunod na araw.
Pera. Papeles. Bili ng kabaong. Usap sa punerarya. Utang sa kapitbahay. Hiram na folding chair. Limang araw na lamay sa makipot na eskinita.

Si Lila ang nasalo ng lahat.
Wala siyang kapatid.
Wala siyang kamag-anak na may kayang sumalo sa gastusin.

May ilang kapitbahay na tumulong mag-ambag. May nagbigay ng bigas. May nag-abot ng kaunting pera. May nag-abot ng ulam. Pero sa dulo, panaka-naka pa rin ang bulungan:

“Kawawa naman ‘tong bata, iniwan lang ng tatay.”
“Kung mabuting tao ‘yung ama niyan, nandito na sana, no?”
“Baka naman patay na rin ‘yon.”
“O baka nakakotse ngayon, nakahinga sa aircon, samantalang itong mag-ina niya nagdurusa…”

Sa bawat bulong, mas lalong humihigpit ang panga ni Lila.
Sa bawat sindi ng kandila, mas lalong lumalalim ang galit sa dibdib niya.

Walang dumating na lalaking may pamilyar na mukha. Walang nagpakilalang kamag-anak ng ama. Walang nagdala ng wreath na may apelyidong hindi niya alam.

Sa huling gabi ng lamay, habang isa-isang dumadaan ang mga tao para makidalamhati, may lumapit na lalaking naka-itim na komportableng polo at maong, nakasuot ng cap na nakatakip ang kalahating mukha.

Hindi siya mukhang taga-eskinita. Malinis. Mabango. Tahimik.

“Pakikiramay,” sabi nito, mahina, inaabot ang sobre.

Tinanggap ni Lila, nagpasalamat, hindi gaanong tumingin sa mukha. Pagod na pagod na siya. Masikip ang dibdib. Wala na siyang lakas tumingin sa isa pang taong wala namang kinalaman sa buhay niya.

Pag-alis ng lalaki, saka niya lang naisip:

“Hindi ko natanong… kilala ba niya si Mama?”

Pero huli na. Naidikit na ng lalaki ang sarili sa dilim ng gabi, nawala tulad ng ulan.

CHAPTER 5 – ANG KAHON SA ILALIM NG KAMA

Pagkatapos ng libing, bumalik si Lila sa barong-barong na ngayon ay lalo nang tahimik. Walang boses ni Rosa. Walang yabag, walang kaluskos ng labahin.

May naiwan lang na isang bagay sa isip niya:

“Sa ilalim ng kama… may kahon… mga liham… doon mo makikita ang totoo…”

Mag-isa niyang inayos ang maliit na kwarto. Tinupi ang mga damit ni Mama. Inayos ang mga picture frame nila. Inangat ang lumang foam na higaan.

At doon niya nakita: isang kahong karton, may nakasulat sa ibabaw:

“Huwag bubuksan ni Lila… hanggang hindi pa ako handa.”
Tapos, sa ibaba, may bagong sulat:
“Ngayon, handa na ako. — Mama”

Napakagat si Lila sa labi.
Parang may tumusok na karayom sa puso niya.

Dahan-dahan niyang binuksan ang kahon.

Nandoon ang mga ito:

Lumang litrato ng isang lalaking mga 20+ years old, naka-uniporme sa isang private na kumpanya, nakatingin sa camera na may kaunting hiya sa ngiti. Nakasulat sa likod: “To Rosa, – J.”

Ilang pirasong resibo ng remittance center.

Mga sulat na nakatiklop nang maayos, iba naka-envelope, iba hindi.

At sa pinakailalim, may isang sobre na may nakasulat:

“Para kay Lila, kapag 18 ka na o wala na ako.”

Hindi pa 18 si Lila, pero wala na si Rosa.

“Pwede na ‘to,” bulong niya, pilit na tumatawa kahit namumuo ang luha.

Binuksan niya ang sobre.

CHAPTER 6 – ANG LIHAM NI ROSA

“Mahal kong anak na si Lila,

Kung binabasa mo na ‘to, dalawa lang ang posibleng rason: 18 ka na, o wala na ako sa mundo. Kung alin man sa dalawa, alam kong hindi madali ang pinagdadaanan mo. Kaya sana, habang binabasa mo ‘to, umupo ka muna. Huminga nang malalim. At tandaan mo: kahit wala ako sa tabi mo, mahal na mahal kita.”

Naputol ang basa ni Lila. Tumulo ang luha sa papel.

Pinunasan niya ito, nagpatuloy:

“Matagal mo nang tinatanong sa akin: ‘Ma, sino si Papa?’ Palagi kitang sinasagot ng ‘Hindi na mahalaga.’ Hindi dahil wala siyang kwenta, kundi dahil ayokong lumaki ka na ang bigat sa puso mo ay galit sa taong hindi mo pa kilala.”

“Pero ngayon, nasa tamang gulang ka na para malaman ang totoo. At wala na ako para ipagtanggol ang sarili ko sa harap mo. Kaya hayaan mong ako mismo ang magkuwento.”

“Ang pangalan ng tatay mo… ay Joel.”

“Oo, anak. Hindi siya mayaman. Hindi siya politiko. Hindi siya artista. Isa lang siyang ordinaryong lalaki na nagtrabaho noon bilang utility sa isang opisina sa Maynila. Nakilala ko siya sa palengke, noong nagtitinda pa ako ng gulay. Nilibre niya ako ng sopas sa karinderya, tapos araw-araw na akong sinusundan.”

“Nagmahal kami. Sobrang mahal. ‘Yung tipong sapat na ang magkasama, kahit tambay lang sa ilog, kahit naglalakad lang sa gilid ng kalsada.”

“Pero may isang problema: may sakit sa puso si Joel. Hindi niya sinabi sa akin agad. Noong sinabi niya, buntis na ako.”

Dito tumigil ulit si Lila.

“Ha?” bulong niya. “Sakit sa puso?”

Nagpatuloy siya sa pagbasa.

“Sinubukan niyang maging matatag. Pero isang araw, bigla siyang bumagsak sa trabaho. Dinala siya sa ospital. Kinailangan niya ng operasyon sa puso, anak. Napakamahal. At wala kaming pera.”

“Pinilit kong mangutang, maglaba, maglinis ng bahay, magbenta ng kung ano-ano para maipon ang down payment sa ospital. Pero hindi sapat. At tuwing nakikita ko siyang nakahiga, nakatali sa mga tubo, umiiyak ang kaluluwa ko.”

“Isang gabi, sinabi ng doktor sa akin: ‘Kung hindi tayo makakabayad sa loob ng dalawang araw, ililipat namin siya sa charity ward, at hindi na namin maipapangako ang operasyon.’”

“Umuwi ako sa barung-barong na empty-handed. Umiiyak ako sa harap ng tiyan kong may batang ikaw sa loob. Sabi ko, ‘Anak, pasensya na. Ang hina ng Mama mo. Hindi kita kayang bigyan ng buong pamilya.’”

“At doon, sa gabing iyon, nagdasal ako nang todo—yung dasal na halos sigaw na, halos suntok sa langit.”

“Kinabukasan, pagbalik ko sa ospital… wala na si Joel sa kama.”

Napahinto si Lila.
Parang may malamig na kamay na humawak sa batok niya.

“Wala na?” bulong niya. “Um… umalis? Tumakas?”

Itinuloy niya ang liham, nanginginig ang kamay.

“Hindi siya tumakas. Hindi ka niya iniwan, anak. Siya mismo ang pumirma para ‘di na ituloy ang operasyon. Pinakiusapan niya ang doktor na huwag akong kausapin hanggang makaalis ako, dahil alam niyang hindi ko matitiis.”

“May iniwan siyang sulat.”

“‘Doc, kung may naipon na pera si Rosa, gamitin niyo ho para sa anak ko balang araw. Ayokong maubos ang pag-asa nila para sa akin, samantalang kayo mismo ang nagsasabing maliit ang tsansa ko. Kung kailangan kong pumili kung sino ang mabubuhay nang mas matagal—ako na may sira ang puso, o ang anak na hindi pa pinapanganak—klaro ang sagot. Hindi ako ang dapat.”

– Joel”

“Anak…”

“Hindi ka iniwan ng tatay mo para maghanap ng ibang pamilya. Iniwan niya kami dahil pinili niyang huwag ubusin ang kaunting pag-asang meron tayo para sa kanya, at ibigay na lang sa’yo.”

“Namatay siya kinabukasan.”

“Umuwi akong buntis, wasak ang puso, pero buo ang desisyon: itataguyod kitang mag-isa. At mula no’n, hindi ako tumigil maglaba. Hindi ako tumigil magtrabaho. Hindi ako tumigil magmahal.”

“Anak… kung galit ka sa kanya, tatanggapin ko. Hindi kita pipigilan. Pero sana, bago ka tuluyang magdesisyon kung kamumuhian mo siya habang-buhay, basahin mo muna ang mga liham niya sa kahong ito.”

“Mahal na mahal kita.
– Mama”

Tuluyang umagos ang luha ni Lila.
Hindi na niya napigilan.
Napayakap siya sa liham, sa kahon, sa alaala.

“Joel…” bulong niya. “So… hindi ka babaero. Hindi ka oportunista. Isa kang… duwag? Bayani? Ewan ko.”

Hindi pa rin siya sigurado kung ano ang mararamdaman. Pero isang bagay ang malinaw:

Hindi pala simple ang kuwento ng pagkawala ng tatay niya.

At hindi pala totoo ang kwentong “iniwan lang sila”.

CHAPTER 7 – ANG MGA LIHAM NI JOEL

Kinuha niya ang mga lumang sobre sa kahon. Isa-isa niya itong binuksan.

Unang liham:

“Rosa,

Kung nababasa mo ‘to, ibig sabihin hindi ko na nasabi sa’yo ng harapan. Pasensya na. Ang duwag ko. Hindi ko kayang sabihin sa’yo na may sakit ako sa puso noong una kitang minahal.

Alam kong may karapatan kang magalit. Pero kung puwede, sana maalala mo rin ‘yung mga gabi na magkasama tayong kumain ng tokneneng sa kanto, tumawa sa walang kwentang joke, at nangarap na magkakaroon tayo ng maliit na bahay na may sariling gripo.

Hindi man lang tayo umabot sa gripo, no? Pero siguro, mauuna kang makarating doon kaysa sa akin.

Mahal kita. Kahit kailan, hindi naging laro sa akin ‘to.

– Joel”

Pangalawang liham, nakasulat sa lumang papel:

“Anak…

Nakakatawa siguro na sinusulatan kita gayong hindi pa kita nakikita. Pero sa tuwing naiisip ko na may musmos na pusong tumitibok sa loob ng nanay mo, parang gusto kong tumayo kahit nakakabit ang dextrose ko.

Pasensya na kung hindi kita masasabayan paglaki. Pero ipapangako ko sa’yo, hindi kita pababayaan habang kaya ko pang huminga.

Kung may maririnig kang tsismis na iniwan ko kayo, sana maalala mo ‘tong liham na ‘to. Hindi kita iniwan para sumaya sa iba. Iiwan ko lang ang mundo para mabigyan ka ng tsansang mabuhay nang mas matagal.

Ang drama ko, no? Pasensya na. Tatay mo ‘ko, eh. May lisensya akong maging OA.

Mahal kita, anak. Kahit hindi mo marinig sa bunganga ko.

– Joel”

Sunod-sunod pa ang mga liham. May para kay Rosa. May para sa “baby” na pinapangalanan niyang Lila kahit hindi pa akhirado noon. May mga sulat na may doodle ng maliit na bahay, aso, halaman sa paso.

Habang binabasa iyon ni Lila, unti-unting nababago ang hugis ng tatay sa utak niya: mula sa isang aninong sinisisi niya sa lahat ng pagkukulang, naging isang taong may katawan, puso, takot, tapang, at… pag-ibig.

Nagsimulang sumikip ang dibdib niya sa ibang paraan: hindi galit, kundi pangungulila.

“Pa…” bulong niya sa unang pagkakataon. “…Pa talaga ang tawag ko sa’yo?”

Parang may malamig na hangin na dumampi sa pisngi niya. Walang sagot, siyempre. Pero may kakaibang gaan sa pagbigkas niya ng salitang matagal na niyang hindi ginagamit.

CHAPTER 8 – ANG SULAT NA MAY RESIBO

Sa gitna ng mga sulat, may nakita siyang isang envelope na iba sa lahat.

Hindi ito marupok. Mas bago. Mas malinis. Nakaselyo. At sa harap, may nakasulat:

“Para kay Lila, kung sakaling dumating sa buhay mo ang ‘lalaking ito’.”

“Ha?” kunot-noong bulong ni Lila. “Anong ibig sabihin ni Mama?”

Binuksan niya ang sobre. Sa loob, may isang mahabang sulat at ilang resibo ng remittance na may parehong pangalan ng sender:

“Joel Santiago.”

Napasinghap si Lila.

“Joel…” ulit niya.

Binasa niya ang liham.

“Anak,

Kung nababasa mo ‘to, ibig sabihin may dumating na sa buhay mong isang lalaki—hindi bilang tatay, kundi bilang estranghero.

Pero gusto kong malaman mo ang totoo: sa bawat remittance na makikita mo sa resibo, ‘yan ang mga panahong hindi ka namin kayang buhayin ng sweldo ko noon, at may mga taong tumulong sa amin nang palihim.”

“Anak… si Joel ang pangalan ng tatay mo, oo. Pero may isa pang Joel sa buhay mo.”

“Si ‘Kuya Joel’ na kapitbahay natin noon sa kabilang barung-barong. Kung maaalala mo, may matandang lalaking laging naka-itim na jacket, mahilig mag-abot ng kendi kapag may birthday sa iskinitang ‘to.”

“Siya ang kapatid ng tatay mo.”

“Hindi mo alam, pero simula nang mamatay ang tatay mong si Joel, palihim siyang nagpadala ng pera, bigas, at gamit sa akin. Ayaw niyang ibunyag na kapatid siya ng tatay mo, dahil natatakot siyang baka magalit ka—pareho kasi ang pangalan nila.”

“Kaya kung sakaling balang araw, may lumapit na ‘Joel’ sa buhay mo, dala ang pangalan namin… huwag ka agad magagalit. Pakinggan mo siya. Baka siya ‘yon: ang tito mong nagpalaki sa’yo nang palihim, sa abot ng kaya niya.”

“Hindi ka ginawang pulubi ng mundo, anak. May mga taong nagmahal sa’yo kahit hindi mo alam—isa na ro’n ang tatay mo. Isa pa roon ang tito mo.”

“Mahal kita.
– Mama”

Tulala si Lila, hawak ang resibo.

“Si Kuya Joel? ‘Yung laging nag-aalok ng upo at kamatis na sobra sa tindahan niya? ‘Yung nagpalibre ng kuryente minsan? ‘Yung laging nandito kapag nasisiraan tayo?… Tito ko?”

Parang biglang lumiwanag ang ilang alaala:
Noong nasira ang bintilador nila, si Kuya Joel ang nag-ayos.
Noong kailangan nila ng emergency na pera, si Kuya Joel ang nag-abot ng “utang na hindi kailangang bayaran”.
Noong nagkasakit si Rosa, si Kuya Joel ang tumulong magdala sa health center.

Hindi niya nakita.
Hindi niya na-connect.
Dahil sa isip niya, “wala kaming kamag-anak.”

Isang salita lang ang lumabas sa bibig niya:

“Tanga ko.”

CHAPTER 9 – ANG PAGHAHANAP KAY TITO JOEL

Kinabukasan, maagap na nagising si Lila. Hindi siya pumasok sa klase. Nagtanong siya sa mga kapitbahay.

“Si Kuya Joel po, ‘yung dati nating tindero ng gulay sa kanto, nasaan na?”

“Ay, ‘yung umalis?” sagot ni Aling Nena. “Mga dalawang linggo bago mamatay nanay mo, umalis ‘yon. Ewan ko kung bakit. Binigay nga niya sa’kin ‘yung susi ng maliit niyang pwesto. Sabi niya, ‘kung pwede, ibenta niyo na lang kung anong pwede riyan’.”

“Alam niyo po kung saan siya pumunta?” tanong ni Lila, sunod-sunod ang kabog ng dibdib.

“Wala, eh,” sagot ni Aling Nena. “Ang sabi lang niya, ‘Babalik ako pag ready na silang malaman ang totoo.’ Sino man ‘yung tinutukoy niya, hindi ko alam noon. Ngayon, parang alam ko na,” sabay tingin kay Lila.

Hindi niya alam kung iiyak siya o matatawa.
Imbes, tumango siya. “Salamat po.”

Umuwi siya, hawak ang mga resibo. Lahat ng remittance, iisang pangalan ang sender: “Joel Santiago”. Iisang branch ng remittance center, iisang lungsod.

May address sa resibo.
Makati City.

“Kung gusto mo akong makita,” bulong ni Lila sa sarili, “hahanapin din kita.”

CHAPTER 10 – ANG LUNGSOD NA HINDI NIYA KILALA

Unang beses ni Lila sumakay ng bus papuntang Makati. Sa buong biyahe, hawak-hawak niya ang bag na may laman:

Kopya ng mga liham ni Joel (tatay) at ni Mama.

Kahon ng resibo.

Dalawang damit lang, just in case.

Isang maliit na baon na tinapay at tubig.

Pagdating niya sa lungsod, para siyang nalunod. Matataas na building. Ilaw. Sasakyan. Overpass. Tunog ng busina. Hindi siya sanay.

“Dito kaya nakatira ‘yung batang hindi nagkulang ng ama?” bulong niya, medyo mapait. “O baka dito naroon si Tito, naghihintay?”

Sinunod niya ang address sa resibo. Isang lumang apartment building sa gilid ng isang eskinita, sandwiched sa gitna ng dalawang high-rise.

Kumatok siya sa Room 3B.

Walang sumagot.

Kumatok ulit.

May kumalabog sa loob.

Pagbukas ng pinto, may lumabas na lalaking nasa late 40s, medyo payat, may ilang uban, pero pamilyar ang mata. Pamilyar ang ngiti. Pamilyar ang mga guhit sa noo.

Parang nakikita niya sa mukha nito ang lalaking nasa lumang litrato sa kahon.

“Ah… yes?” tanong ng lalaki. “Sino’ng hinahanap mo, hija?”

Nanginig ang boses ni Lila.

“Si… Joel po,” sagot niya. “Si Joel… Santiago.”

Tumigil ang mundo.

Dahan-dahang lumambot ang mukha ng lalaki. Unti-unti, tumulo ang luha bago pa man siya ngumiti.

“Lila?” mahina nitong sabi, parang hindi makapaniwala. “Ikaw ba si Lila?”

“P-paano niyo po alam ang pangalan ko?” halos bulong ni Lila.

“Dahil…” sagot nito, umiiyak na, “mula araw na pinanganak ka, araw-araw kong pinipilit kabisaduhin ang pangalan mo para hindi ako sumuko sa pagtulong sa inyo. Ako si… Joel. Kapatid ng tatay mong si Joel.”

“Ti… Tito?” mangiyak-ngiyak na tanong ni Lila.

“Halika nga rit–” Hindi na niya natapos ang salita.

Niyakap siya ni Lila nang sobrang higpit, parang lahat ng taon na naniwala siyang wala siyang kamag-anak ay bumuhos sa yakap na iyon.

“Bakit po kayo umalis?” umiiyak na tanong ni Lila. “Nasan kayo noong namatay si Mama? Nasan kayo noong libing? Nasan kayo noong—”

Hinawakan ni Joel ang balikat niya, marahang inilayo nang kaunti.

“Anak…” sabi niya, kahit hindi siya ama, “nandun ako. Hindi bilang kamag-anak, pero bilang estrangherong naka-itim na polo sa likod. Ako ‘yung nag-abot sa’yo ng sobre sa lamay. Hindi pa ako handang makita mo ako bilang Tito noon. Sinunod ko ‘yung bilin ng Mama mo: hayaan ka munang magluksa, bago mo malaman ang lahat.”

Napakurap si Lila.

Naalala niya ang lalaking naka-itim na polo at cap sa lamay—ang inabutan siya ng sobre at agad na umalis.

“Tito…” bulong niya. “Bakit hindi kayo lumapit agad?”

“Kasi takot ako,” amin ni Joel. “Takot ako na baka isisi mo sa’kin ang lahat—ang pagkawala ng tatay mo, ang pagkahirap ng buhay niyo, ang malayong pagkakilala mo sa ama mo. Takot akong marinig sa bibig mo ang salitang ‘kasalanan mo ‘to’.”

“Naisip ko rin pong sabihin ‘yon,” amin ni Lila, tapat. “Pero… binasa ko na po ang mga sulat ni Papa. ‘Yung mga sulat ni Mama. ‘Yung mga resibo.”

At sa unang pagkakataon, tinawag niya itong:

“Tito Joel… salamat po.”

CHAPTER 11 – ANG BUHAY NI TITO JOEL

Sa maliit na sala, umupo sila sa lumang sofa. Pinagtimpla siya ni Tito Joel ng kape, kahit halata sa tasa na may lamat na.

Doon ikinuwento ni Joel ang lahat:

“Si Kuya Joel mo,” panimula nito, “palaging may problema sa puso simula pagkabata. Ako ‘yung mas malakas, mas malikot, mas palaban. Pero siya ‘yung mas mabait, mas maingat sa salita. Noong na-in love siya kay Rosa, parang nakakita siya ng bagong mundo.”

“Sabay niyang minahal ang trabaho at nanay mo. Kahit hirap sa katawan, tulak siya nang tulak sa overtime para makaipon. Gusto ka sana niyang bigyan ng mas magandang buhay.”

“Pero noong sinabi ng doktor na kailangan niya ng operasyon at napakamahal no’n, nagdesisyon siya. Hindi ko siya maintindihan noon. Galit ako. Sabi ko, ‘Bakit mo hinahayaan na lumala ‘yang sakit mo? May asawa ka, may anak kang darating!’”

Nagpahid ng luha si Joel.

“Ang sagot lang niya sa’kin, ‘Hindi ako papayag na mauubos lahat ng ipon namin para sa akin lang. Si Rosa at ‘yung anak namin ang dapat may tsansang mabuhay. Kung hindi ako marunong lumaban para sa sarili ko, at least, marunong akong umatras para sa kanila.’”

“Kinabukasan, wala na siya,” tuloy ni Joel. “At mula no’n, ipinangako ko sa sarili ko na kahit anong mangyari, hindi ko pababayaan si Rosa at ikaw. Hindi ako kasing yaman ng iba, pero sa tuwing may sobra ako—isang daan, limang daan, isang libo—ipinapadala ko sa nanay mo. Ayaw niyang sabihin sa’yo. Ayaw niyang lumaki ka na umaasa sa tulong ng iba.”

“Parati niyang sinasabi sa akin: ‘Si Lila dapat matutong tumayo sa sarili niyang paa. Kung malalaman niyang may Tito siyang laging sasalo, baka hindi niya ma-discover na malakas pala siya.’”

Nagtago ng mukha sa palad si Lila, umiiyak.

“Ang hirap n’yong mag-ina,” sabi niya, umiiling. “Pareho kayong martir.”

Ngumiti si Joel sa kabila ng luha.

“Hindi martir. Nagmamahal lang,” sagot niya. “At ikaw… ikaw ang bunga ng pagmamahal na ‘yon.”

Tahimik lang si Lila sandali. Tapos, mahina siyang nagsalita:

“Tito… galit pa rin po ako.”

Tumango si Joel. “May karapatan ka.”

“Galit ako sa tatay ko kasi wala siya,” tuloy niya. “Galit ako sa inyo kasi hindi niyo sinabi agad na may Tito pala ako. Galit ako sa mundo kasi bakit kailangan mabait ‘yung mga tao pero sila pa ‘yung pinaparusahan.”

“Naiintindihan ko,” sagot ni Joel.

“Pero…” nagbuntong-hininga si Lila. “Kasabay no’n… sobrang nagpapasalamat ako. Kasi kung hindi kayo nagpadala ng pera, baka hindi kami naka-survive ni Mama. Baka hindi ako nakapag-aral. Baka wala ako ngayon dito.”

“Tito… pwede ko po bang sabihin na… ayokong palampasin ‘tong pagkakataong ‘to? Gusto ko pong makilala kayo. Hindi bilang nagpapadala ng pera, hindi bilang secret donor. Gusto ko kayong makilala bilang… pamilya.”

Napahagulgol si Joel, hindi na napigilang umiyak nang malakas.
Yakap nilang dalawa ang isa’t isa, parang dalawang taong sabay na nagsasabing:

“Sa wakas, hindi na ‘ko mag-isa.”

CHAPTER 12 – ANG PANIBAGONG SIMULA

Lumipas ang mga buwan.

Bumalik si Lila sa eskinita, pero hindi na siya pareho. May Tito na siyang paminsan-minsang dumadalaw, nagdadala ng prutas, nag-aayos ng sira sa bahay, at nakikipagkwentuhan tungkol kay Papa Joel: paborito nitong adobo, takot nito sa butiki, hilig nitong mag-drawing ng maliit na bahay na may bakod.

Nag-enroll si Lila sa kolehiyo, gamit ang kombinasyon ng sariling scholarship, maliit na bahagi ng natirang ipon ni Rosa, at tulong ni Tito Joel.

Minsan, sa gilid ng ilog, dalawa silang nakaupo, sabay nagbabanlaw ng labada—pero hindi na ganoon kabigat ang pakiramdam.

“Tito,” tanong ni Lila, “sa tingin niyo, proud po ba sa akin si Papa?”

Ngumiti si Joel, nakatingin sa dumadaloy na tubig.

“Alam mo, hindi ko kayang magsalita para sa kanya,” sagot niya. “Pero kung kilala ko si Kuya… kahit naglalakad ka lang papuntang school, kahit bumibili ka lang ng fishball, kahit pinipiga mo lang ‘yang damit na ‘yan, proud na proud na ‘yon sa’yo.”

Tumawa si Lila, umiiyak.

“Ang drama,” sabi niya.

“Namana mo sa nanay mo ‘yan,” biro ni Joel. “At konti sa tatay mo.”

Sa loob-loob niya, napansin ni Lila:
Oo, hindi nabago ng liham ang realidad na wala na ang nanay at tatay niya.
Pero binago nito ang paraan niya ng pagtingin sa nakaraan.

Mula sa:
“Iniwan nila ako.”

Naging:
“Pinili nilang ako ang mabuhay.”

At doon nagsimulang gumaling ang sugat na matagal na niyang kinalmot nang kinalmot sa loob.

EPILOGO – ANG KAHON NA HINDI NA NAKAKULONG

Ilang taon ang lumipas.

Nakatapos si Lila ng kolehiyo, Education ang kurso. Nagturo siya sa isang public school, tinuruan ang mga batang katulad niya na minsang naglakad papasok sa klase na baon lang ay tinapay at pangarap.

Sa kwarto niya, nakalagay pa rin sa ilalim ng kama ang kahon ng mga liham—pero hindi na ito nakatago. May maliit na lock, pero hindi para hindi mabuksan, kundi bilang simbolo na siya na mismo ang pipili kung kailan magbabalik-tanaw.

Minsan, kapag sobrang bigat ng araw—kapag ang mga estudyante niya ay may sariling kwento ng iniwang magulang, nasunog na bahay, nawalang ate—binubuksan niya ang kahon, binabasa ang ilang lumang sulat, at nagpapalakas ng loob.

“Kung kinaya ni Mama, kung kinaya ni Papa, kung kinaya ni Tito…” bulong niya, “…kaya ko rin.”

At kung may batang magtatanong sa kanya,
“Ma’am, bakit po wala akong tatay?”

hindi niya agad sasabihing “Hindi mahalaga ‘yon.”

Sa halip, sasabihin niya:

“Mahalaga kung ano ang ginawa mo sa sakit na ‘yan. Pwede mo ‘yang gawing dahilan para masaktan ang sarili mo, o pwede mo ‘yang gawing gasolina para umabot sa lugar na hindi na kayang abutin ng mga iniwang ka.”

Sa puntong iyon, alam niyang kung nasaan man si Rosa at si Joel, hindi na sila nag-aalala.

Dahil ang batang iniwan nilang hawak ang kahon ng mga liham—
ngayon ay kayang magbukas ng pinto para sa sarili niyang hinaharap.