Isang amang mag-isa ang bumili ng abandonadong bahay—pagbalik niya, may 2 babaeng nakatira roon

Ang matandang bahay ay nakatayo, isang tahimik na monumento sa isang nakaraang panahon. Ang mga bintana nito ay tulad ng mga bulag na mata, nakatingin sa malawak na asul ng kalangitan, habang ang mga pader nito ay bumubulong ng mga kwento ng nakaraang kaligayahan at nalimutang kalungkutan. Walang naglakas-loob na lumapit dito sa loob ng maraming taon, maliban sa hangin, na tila nagdadala ng mga kakaibang bulong mula sa loob. Ngunit para kay Mang Tonyo, hindi ito isang bahay ng multo o isang nakalimutang relic. Ito ay isang pagkakataon. Isang pagkakataon upang muling isulat ang kanyang sariling kwento at ang kwento ng kanyang maliit na pamilya. Isang lugar upang magsimulang muli.

Ang matandang bahay ay nakatayo, isang tahimik na monumento sa isang nakaraang panahon. Ang mga bintana nito ay tulad ng mga bulag na mata, nakatingin sa malawak na asul ng kalangitan, haboan ang mga pader nito ay bumubulong ng mga kwento ng nakaraang kaligayahan at nalimutang kalungkutan. Walang naglakas-loob na lumapit dito sa loob ng maraming taon, maliban sa hangin, na tila nagdadala ng mga kakaibang bulong mula sa loob. Ngunit para kay Mang Tonyo, hindi ito isang bahay ng multo o isang nakalimutang relic. Ito ay isang pagkakataon. Isang pagkakataon upang muling isulat ang kanyang sariling kwento at ang kwento ng kanyang maliit na pamilya. Isang lugar upang magsimulang muli.

Si Mang Tonyo, isang lalaking nasa kalagitnaan ng kanyang 40s, na may mga kamay na pinatigas ng matinding trabaho sa bukid at mga mata na nakakita na ng napakaraming pagsubok sa buhay, ay nakatayo sa harap ng bahay na iyon. Ang kanyang pamilya—ang kanyang asawang si Aling Nena at ang kanilang nag-iisang anak na si Maya—ay nawala sa isang trahedya na lindol ilang taon na ang nakalipas. Ang sakit ay sariwa pa rin, isang sugat na tila hindi na kailanman maghihilom. Ngunit kailangan niyang magpatuloy. Para sa sarili niya, at para sa alaala nila.

Kaya nang makita niya ang advertisement para sa lumang bahay na ito sa malayong probinsya, isang lugar na malayo sa masakit na alaala ng kanyang nakaraan, agad siyang naakit. Ito ay ibinebenta sa napakababang presyo, halos ipinapamigay, dahil sa reputasyon nitong pinagmumultuhan at sa matagal nang pagkaka-abandon. Para kay Mang Tonyo, ang mga kwento ng multo ay walang saysay. Wala nang mas masakit pa kaysa sa nawala na niya.

Pagkatapos ng ilang linggong pagpoproseso ng papeles, sa wakas ay hawak na niya ang titulo ng lupa. Isang bagong simula. Naglakbay siya nang mag-isa patungo sa bahay, dala ang iilang gamit, determinado na simulan ang paglilinis at pagsasaayos nito bago niya planuhin ang susunod na hakbang. Ang bahay ay malayo sa bayan, napapalibutan ng malalagong puno at isang tahimik na ilog sa likuran. Isang perpektong lugar para sa kapayapaan.

Nang makarating siya, ang sikat ng araw ay humahalik sa mga pinagtagpi-tagping bubong ng bahay. Lumabas siya mula sa luma niyang jeep, at huminga ng malalim. Ang hangin ay sariwa, may halong amoy ng lupa at lumang kahoy. Binuksan niya ang gate na kinakalawang at naglakad patungo sa pangunahing pinto. Ito ay medyo nakabukas, na nagbigay ng kaunting kaba sa kanyang dibdib. Hindi niya inasahan na magiging bukas ito.

Marahan niyang itinulak ang pinto. Isang malamig na simoy ng hangin ang sumalubong sa kanya, kasama ang amoy ng alikabok at dampness. Ang loob ay madilim, kahit na may ilang sinag ng araw na sumisilip mula sa mga siwang sa bubong at mga bintana. Ang mga kasangkapan ay natatakpan ng puting tela, parang mga multo na nakatayo sa dilim. Ngunit may iba pa. Isang kakaibang pakiramdam. Hindi takot, ngunit isang uri ng pagtataka.

Nagsimula siyang maglakad sa loob, inilapag ang kanyang bag sa isang sulok. Nagpasya siyang simulan ang paglilinis sa sala. Kinuha niya ang walis na dala niya at sinimulang alisin ang makapal na alikabok sa sahig. Habang naglilinis, nakita niya ang isang lumang kwaderno na nakatago sa ilalim ng isang silya. Ito ay may nakasulat na pangalan sa pabalat: “Lara.” Nagtaka siya kung sino si Lara.

Ipinagpatuloy niya ang paglilinis sa unang palapag, inaayos ang mga gamit at sinisikap alisin ang amoy ng lumang bahay. Nang gabi na, pagod na pagod siya. Naglatag siya ng banig sa isang malinis na sulok ng sala at naghanda ng simpleng hapunan. Ang katahimikan ay nakakapanindig-balahibo, ngunit sinubukan niyang ipikit ang kanyang mga mata at matulog.

Kinabukasan, maaga siyang nagising. Nagpasya siyang maglakad-lakad sa paligid ng bahay bago ipagpatuloy ang trabaho. Sa likod ng bahay, natuklasan niya ang isang maliit na hardin na ganap na pinabayaan. May mga lumang paso na may patay na halaman, at isang luma at pinakalawang duyan na nakabitin sa isang malaking puno. Ito ay dating isang magandang hardin, sigurado siya.

Habang naglalakad pabalik sa bahay, napansin niya ang isang bakas ng bagong putik sa hagdanan. Nagtataka siya. Hindi naman umulan kagabi. At sino ang maaaring naglakad doon? Pinabilis niya ang kanyang mga hakbang at pumasok sa bahay. Nag-aalala siya na baka may nakapasok habang siya ay natutulog.

Lumingon-lingon siya sa paligid, ngunit wala siyang nakitang kakaiba. Ang lahat ay tila nasa lugar. Sumimangot siya at nagpasya na baka namamalikmata lang siya. Ngunit may isang bahagi sa kanya na nagsasabi na mayroong iba.

Ipinagpatuloy niya ang paglilinis, at oras na para linisin ang ikalawang palapag. Ito ang pinakamalaking hamon, dahil doon matatagpuan ang mga kwarto. Dahan-dahan siyang umakyat sa hagdanan, nararamdaman ang bawat pag-ingay ng lumang kahoy sa ilalim ng kanyang mga paa. Ang itaas na palapag ay mas madilim kaysa sa ibaba, at ang hangin ay mas malamig.

Binuksan niya ang unang pinto. Ito ay isang kwarto na may lumang kama at aparador. Lahat ay natatakpan ng alikabok. Ngunit nang buksan niya ang ikalawang pinto, napahinto siya.

Hindi ito madilim. At walang alikabok. Ang kwarto ay malinis, na tila may nakatira. May isang kumot na maayos na nakatupi sa kama, at ang isang maliit na mesa ay mayroong sariwang bulaklak sa isang lumang bote. Ang kanyang puso ay kumalabog nang malakas. Hindi ito tama. Hindi siya nag-iisa dito.

Narinig niya ang isang tunog mula sa likod ng bahay. Isang mahinang pag-awit. Lumabas siya sa kwarto at dahan-dahang lumakad patungo sa bintana na nakaharap sa likurang hardin. Sumilip siya.

Sa ilalim ng malaking puno, kung saan nakasabit ang pinakalawang duyan, may dalawang babae. Ang isa ay nakaupo sa duyan, marahan itong gumagalaw, habang ang isa naman ay nakatayo sa tabi niya, nakayuko at tila nagdidilig ng mga bulaklak sa maliit na hardin. Ang dalawa ay nakatalikod sa kanya, kaya hindi niya makita ang kanilang mga mukha.

Siya ay natigilan. Dalawang babae? Sa kanyang bahay? Ang bahay na binili niya at pinaniniwalaang abandonado.

Lumabas siya ng bahay, ang kanyang puso ay malakas na bumubugbog. Naglakad siya patungo sa likod ng hardin, ang kanyang mga hakbang ay mabigat at puno ng pag-aalinlangan. Narinig ng dalawang babae ang kanyang paglapit at lumingon.

Ang mas bata ay may mahaba, itim na buhok at malalaking, malungkot na mata. Ang mas matanda naman ay may puting buhok na nakatali, at ang kanyang mukha ay puno ng kulubot, ngunit ang kanyang mga mata ay mayroong kakaibang kinang.

“Sino kayo?” tanong niya, ang kanyang boses ay bahagyang nanginginig. Ang matandang babae ay ngumiti, isang malungkot na ngiti. “Kami ang mga nakatira dito, sir.” “Nakatira?” Hindi makapaniwala si Mang Tonyo. “Ako ang may-ari ng bahay na ito. Binili ko ito. Ito ay abandonado!” “Abandonado?” tanong ng mas batang babae, ang kanyang boses ay mahina at tila nababalutan ng kalungkutan. “Hindi po kami abandonado.”

Ngayon, ipapakita ko sa iyo ang unang imahe batay sa eksenang ito: isang matandang bahay na may dalawang babaeng nakatayo sa hardin sa likuran, habang si Mang Tonyo ay nakatingin sa kanila na gulat.

Tiningnan ni Mang Tonyo ang dalawang babae, ang kanyang pagkalito ay nagiging pagkadismaya. “Tingnan ninyo,” sabi niya, tinataasan ng boses, “Hawak ko ang mga papeles. Binayaran ko ang bahay na ito. Kung nakatira kayo dito, dapat alam ninyo na ibinebenta ito! At bakit hindi ninyo nilisan ang lugar bago pa man ito naibenta?”

Ang matandang babae, na nagpakilalang Lola Selya, ay nagbuntong-hininga. “Alam namin, Sir. Ang problema, hindi namin mahanap ang sarili namin na umalis.”

Ang mas bata, na tinawag niyang Clara, ay tiningnan si Mang Tonyo na may nagmamakaawang mga mata. “Ito lang po ang alam naming bahay. Ito ang aming… santuwaryo.”

“Santuwaryo?” Ngumiti si Mang Tonyo nang mapait. “Ang santuwaryo ninyo ay pag-aari ko na ngayon. Kailangan ninyong umalis. Kailangan kong ayusin ang lugar na ito. May plano ako para sa bahay na ito.”

Nagpaliwanag si Lola Selya. Sila ay mga matagal nang nangungupahan ng dating may-ari. Nang mamatay ang may-ari, ang pamilya nito ay nagdesisyong ibenta ang bahay nang walang abiso, dahil wala silang pakialam sa ari-arian na nasa liblib na lugar. Ang mga papeles nila ay hindi pormal, batay lang sa isang lumang kasunduan sa dating may-ari. Para sa pamilya ng dating may-ari, ang pagbebenta ng bahay ay mas madali kung ituring itong ‘abandonado’ at walang nakatira.

“Pakiusap, bigyan niyo kami ng panahon,” sabi ni Clara. “Wala po kaming ibang mapupuntahan. At si Lola, hindi na po kayang maglakbay nang malayo.”

Naramdaman ni Mang Tonyo ang isang kurot ng awa, ngunit mabilis niya itong pinigilan. Hindi siya makakapagsimula ng bago kung may dalawang estranghero na nakatira sa loob ng kanyang bagong bahay. “Bibigyan ko kayo ng tatlong araw. Pagkatapos noon, kailangan ko na kayong paalisin.”

Ang sumunod na tatlong araw ay naging isang kakaibang co-existence. Si Mang Tonyo ay naglilinis, nagpipintura, at nag-aayos ng ibabang palapag. Sina Lola Selya at Clara ay nananatili sa kanilang kwarto sa itaas, tahimik, ngunit paminsan-minsan ay naghahanda ng pagkain sa lumang kusina. Napansin ni Mang Tonyo na ang dalawa ay gumagawa ng maliliit na bagay: Inaayos ni Lola Selya ang mga sirang kasangkapan sa kusina, at si Clara naman ay nag-aalaga sa hardin, na ngayon ay tila muling nabuhay.

Isang gabi, habang nag-iisa si Mang Tonyo sa sala, nakita niya si Clara sa tabi ng lumang aparador, tahimik na nakatingin sa isang larawan. Nilapitan niya ito. Ito ay isang larawan ng isang masayang pamilya: isang ama, isang ina, at isang batang babae. Ang bahay na nasa likuran nila ay walang iba kundi ang bahay na iyon, ngunit ito ay bago, malinis, at puno ng buhay.

“Iyon po ang pamilya na unang nagtayo ng bahay na ito,” mahinang paliwanag ni Clara.

“Kilala mo sila?”

“Hindi,” sabi ni Clara, tumingin sa malayo. “Ngunit… nararamdaman ko sila.”

Nagtataka si Mang Tonyo. Ang dalawang babae na ito ay tila may malalim na koneksyon sa bahay na iyon. Ang kanilang presensya ay hindi katulad ng mga ordinaryong nangungupahan; mayroong isang uri ng kalungkutan at pagmamahal sa kung paano sila gumagalaw sa loob ng mga silid.

Sa ikatlong araw, bumalik si Mang Tonyo mula sa bayan, dala ang mga bagong kagamitan. Nakita niya si Clara sa hardin, umiiyak habang inaayos ang mga bulaklak.

“Clara,” tawag niya. “Oras na. Kailangan na ninyong umalis.”

Umikot si Clara, ang kanyang mukha ay basang-basa ng luha. “Hindi po kami makakaalis, Sir. Pakiusap, maniwala po kayo sa akin. Kailangan namin ang bahay na ito. Ito po ang aming huling pag-asa.”

Nagalit si Mang Tonyo, ngunit sa ilalim ng galit, may isang bagay na nagpipigil sa kanya. Ang matinding kalungkutan sa mukha ni Clara ay nagpapaalala sa kanya ng sakit niya. “Bakit? Ano ba ang sikreto ninyo sa bahay na ito?”

Ibinigay ni Clara ang hawak niyang lumang kwaderno — ang kwaderno na nakita ni Mang Tonyo sa ilalim ng silya.

“Ito po ang diary ni Lara,” sabi ni Clara. “Ang batang babae sa litrato. Ang huling anak ng may-ari. Basahin po ninyo. Pagkatapos, kung gusto niyo pa rin kaming paalisin, aalis na po kami.”

Kinuha ni Mang Tonyo ang kwaderno at umupo sa duyan na nasa ilalim ng puno.

Ang diary ay nagsimula sa mga masayang entry tungkol sa kanyang pamilya at sa kanyang paboritong hardin. Ngunit pagkatapos, nagbago ang tono. Si Lara ay nagkasakit ng malubha. Ang kanyang mga magulang ay naghahanap ng lunas, ngunit ang kanilang lugar ay malayo. Ang huling entry ni Lara ay naglalarawan ng kanyang takot na mamatay at iwan ang kanyang paboritong hardin. Ito ay isinulat dalawang araw bago niya binanggit ang kwento ng isang dalagang multo na lumilitaw sa tabi ng kanyang kama.

Ngunit ang huling pahina ay mayroong nakakaantig na mensahe, isinulat sa ibang sulat-kamay. Ito ay isinulat ng ina ni Lara, na nagbabanggit na siya ay may pangako sa isang dalawang babae na mananatili sa bahay upang pangalagaan ito at ang alaala ni Lara. Ang pangakong ito ay ginawa sa mga huling sandali ng ina ni Lara, bago sila umalis at iniwan ang bahay dahil sa kawalan ng pera at matinding kalungkutan.

Nagtaka si Mang Tonyo. Ang pangako sa “dalawang babae”?

Pagkatapos, may isang liham na nahulog mula sa mga pahina. Ito ay isang lumang liham mula sa ina ni Lara, na nakadirekta sa isang kaibigan na mag-aalaga sa bahay. Ang liham ay nagpapakita na ang ina ni Lara ay hindi lamang nag-iwan ng bahay dahil sa sakit at kawalan ng pera. Mayroong malaking trahedya: Ang ama ni Lara, sa matinding kalungkutan, ay nasiraan ng bait at pinatay ang sarili. Ang ina, sa takot na balikan ang bahay na may masakit na alaala, ay umalis.

Ngunit bago siya umalis, nakiusap siya sa dalawang babaeng ito – sina Lola Selya at Clara – na pangalagaan ang hardin ni Lara at manatili sa bahay bilang mga ‘tagapag-alaga’ upang ang kaluluwa ni Lara ay maging payapa. Si Lola Selya ay ang dating tagapangalaga ng pamilya, at si Clara ang kanyang apo, na lumaki sa bahay na iyon at itinuturing na kapatid si Lara.

Ang dahilan kung bakit hindi nila kinuha ang ari-arian ay dahil sa sumpa ng pamilya: Lahat ng nagmamay-ari ng bahay ay nawawalan ng pamilya. Ang pangako ni Lola Selya ay manatili at pangalagaan ang bahay, umaasang masisira ang sumpa at magdadala ng kapayapaan sa kaluluwa ng pamilya.

Isang matinding bugso ng emosyon ang naramdaman ni Mang Tonyo. Nawalan din siya ng pamilya. Ang kanyang puso ay nakaramdam ng koneksyon sa mga naninirahan sa bahay na iyon. Ang sakit na nararamdaman niya ay pareho sa sakit na nagdulot ng paglisan sa bahay.

Nang makita niya si Lola Selya na lumalapit, tumayo siya.

“Wala kayong iba pang mapupuntahan,” sabi ni Mang Tonyo, hindi na nagtatanong.

“Wala na po, Sir. Ito ang tahanan namin. Ito ang pangako namin.”

Isang desisyon ang nabuo sa isip ni Mang Tonyo. “Manatili kayo.”

Nagulat ang dalawang babae.

“Manatili kayo,” ulit niya. “Hindi ako naniniwala sa sumpa, ngunit naniniwala ako sa pangako. Ako ang may-ari sa papel, ngunit kayo ang may-ari sa puso. At kailangan ko ng tulong. Ang bahay na ito ay masyadong malaki, at ang hardin ay nangangailangan ng higit na pangangalaga kaysa sa kaya kong ibigay.”

Ang mga luha ay tumulo sa mata ni Clara. Si Lola Selya naman ay ngumiti, at sa pagkakataong ito, hindi ito malungkot.

At sa ganoon, ang tatlong estranghero, na pinagsama ng isang “abandonadong” bahay at isang hindi nasirang pangako, ay nagsimulang mamuhay nang magkasama.

Si Mang Tonyo ay hindi lang nag-aayos ng bahay; inaayos niya ang kanyang sarili. Si Lola Selya ay nagiging parang isang ina sa kanya, nagbibigay ng mga payo at naghahanda ng masasarap na pagkain. Si Clara naman ay nagiging parang isang anak na babae, pinupuno ang kanyang buhay ng ngiti at masayang tawanan. Ang bahay, na dating tahimik at malungkot, ay puno na ngayon ng buhay at tawa.

Ngunit ang kuwento ay hindi nagtatapos doon.

Isang gabi, habang nag-iisa si Mang Tonyo sa dating kwarto ni Lara (ngayon ay kanyang opisina), narinig niya ang isang kakaibang tunog. Isang mahinang tunog, tila isang pasa na nilalaro sa isang malayo. Alam niya na walang sinuman sa bahay ang nagpapatugtog ng musika.

Naglakad siya patungo sa bintana at tumingin sa hardin. Nakita niya si Clara, na tila natutulog, ngunit ang kanyang mga mata ay nakadilat. Sa tabi niya, mayroong isang silweta ng isang batang babae na naglalaro sa hardin. Ang batang babae ay tila lumulutang, at ang musika ng pasa ay nagmumula sa kanyang mga kamay.

Natigilan si Mang Tonyo. Ito ba ang kaluluwa ni Lara?

Tumalikod siya at kinuha ang diary ni Lara. Dito, nakita niya ang entry na nagsasabing: “Ang dalagang multo ay lumilitaw sa tabi ng aking kama at nagpapatugtog ng magandang musika.” Ngayon, alam ni Mang Tonyo kung bakit. Ito ay hindi lamang isang bahay; ito ay isang tahanan para sa kaluluwa ni Lara, na naghahanap ng kapayapaan.

Nalaman ni Mang Tonyo na ang presensya ng dalawang babae—sina Lola Selya at Clara—ay hindi lamang para sa pangako. Ang pagmamahal at pag-aalaga na ibinibigay nila sa bahay ay ang nagpapanatili ng kapayapaan ng kaluluwa ni Lara. Ang bahay ay naging isang portal sa pagitan ng mundo ng buhay at ng mundo ng patay, isang lugar kung saan ang pagmamahal ay maaaring magpagaling ng matinding kalungkutan.

Ang pagtuklas na ito ay nagbigay kay Mang Tonyo ng bagong layunin. Hindi lang niya aayusin ang bahay, kundi pangangalagaan niya ang santuwaryo na iyon. Ang bahay ay hindi nagbigay sa kanya ng pamilya, ngunit nagbigay ito sa kanya ng layunin at koneksyon.

Sa paglipas ng panahon, nagbago ang bahay. Ang mga pader ay nagkaroon ng sariwang pintura, ang mga bintana ay nagkaroon ng mga kurtina, at ang hardin ay naging isang paraiso ng mga bulaklak. Si Mang Tonyo, na dating punong-puno ng kalungkutan, ay natuto nang ngumiti.

Isang araw, habang nasa bayan si Mang Tonyo, nakita niya ang isang matandang lalaki na tila pamilyar. Tiningnan niya itong mabuti, at nakilala niya ito. Ito ang kapatid ng dating may-ari, ang taong nagbenta ng bahay.

Nilapitan siya ni Mang Tonyo at kinumpronta siya tungkol sa “abandonadong” kalagayan ng bahay. Ang matandang lalaki ay nagsimulang matakot at nagpaliwanag na ang kanyang pamilya ay hindi talaga naniniwala na ang bahay ay may ‘sumpa.’ Ang totoo, ayaw lang nilang akuin ang responsibilidad ng pag-aalaga sa dalawang babae at sa kanilang kasunduan sa kanilang namatay na kapatid.

Nang makita ni Mang Tonyo na walang kasamaan ang lalaki, nagtanong siya tungkol sa pamilya ni Lara. Dito, ang lalaki ay nagbigay ng isang malaking pagbubunyag.

“Alam mo, ang babae sa hardin… si Clara… hindi lang siya ang apo ng tagapangalaga,” sabi ng lalaki, tumitingin sa malayo. “Si Clara… siya ang anak ng ina ni Lara. Nang umalis sila, ang ina ni Lara ay buntis at ibinigay niya ang anak niya kay Lola Selya upang protektahan ito mula sa ‘sumpa’ ng pamilya.”

“Kaya si Clara…” Napahinto si Mang Tonyo.

“Si Clara at si Lara… magkapatid sila sa ina,” sabi ng lalaki. “Ngunit ang lahat ay naniwala na si Clara ay apo lang ni Lola Selya.”

Bumalik si Mang Tonyo sa bahay, ang kanyang puso ay puno ng pagkabigla. Si Clara… ay ang huling bahagi ng pamilya na iyon. Ang kanyang pagiging nananatili sa bahay ay hindi lamang dahil sa pangako, ngunit dahil ito ay ang kanyang karapatan.

Tinawag ni Mang Tonyo sina Lola Selya at Clara sa sala. Ibinunyag niya ang kanyang nalaman.

Si Lola Selya ay umamin, umiiyak. “Oo, Sir. Ito ang aming lihim. Ang ina ni Clara ay nagbigay sa amin ng pangako na pangalagaan siya at panatilihin siyang ligtas mula sa pamilya na naniwala sa sumpa.”

Ngayon, ang kuwento ay hindi na tungkol sa pagpapalayas; ito ay tungkol sa pag-aayos.

Tiningnan ni Mang Tonyo si Clara, na umiiyak sa kanyang balikat. “Clara,” sabi niya, “Wala kang aalis. Ito ang bahay mo. Hindi ako ang may-ari. Ikaw.”

Ginawa ni Mang Tonyo ang lahat upang ayusin ang legal na sitwasyon. Ang kanyang abogado ay nagtrabaho nang husto, at sa wakas, ibinalik ang ari-arian kay Clara. Ngunit hindi umalis si Mang Tonyo. Sa halip, naging ‘kasama’ siya.

Ang bahay ay hindi na isang monumento ng kalungkutan; ito ay naging isang simbolo ng kapatawaran at pag-asa. Si Mang Tonyo ay natuto na ang pag-ibig ay hindi namamatay, nag-iiba lang ito ng anyo. Ang pagmamahal na dating ibinibigay niya sa kanyang pamilya ay ngayon ay ibinibigay na niya sa bagong pamilya na ito, na binubuo ng isang matandang babae, isang batang babae, at ang multo ng nakaraan.

Sa huling bahagi ng kuwento, nagpasya si Mang Tonyo na gamitin ang kanyang kasanayan sa pagtatayo upang gawing isang sentro ng komunidad ang bahay. Isang lugar kung saan ang mga tao ay maaaring maging ligtas, at kung saan ang mga bata ay maaaring matuto tungkol sa hardin at sa kalikasan.

Naging sikat ang bahay. Ang mga tao ay naglalakbay nang malayo upang makita ang magandang hardin at marinig ang mga kwento ng bahay. Si Mang Tonyo ay naging ama ng komunidad, si Lola Selya ay ang matalinong matanda, at si Clara ay ang tagapangalaga ng hardin at ng musika (ang pasa na pinapatugtog ni Lara).

Ang kuwento ng “abandonadong bahay” ay naging isang alamat sa kanilang bayan, isang kuwento na ang pag-ibig at pangako ay mas malakas kaysa sa anumang sumpa o kalungkutan.

Isang gabi, habang nag-iisa si Mang Tonyo sa balkonahe, nakita niya ang silweta ni Lara, hindi na malungkot o nag-iisa, ngunit nagpapahinga sa duyan. Sa tabi niya, mayroong isang babae na tila si Aling Nena. Ngumiti si Lara, at sumenyas sa kanya na manatili sa bahay. Ito ang kanyang pahintulot, ang pagpapalaya mula sa kanyang sakit.

Nahanap ni Mang Tonyo ang kanyang kapayapaan. Nahanap niya ang kanyang pamilya. Nahanap niya ang kanyang tahanan. Ang bahay na binili niya nang mag-isa ay ngayon ay tahanan ng maraming puso.

Ang mga salita ay tumatakbo…

…Hindi lang nito tinutupad ang pangako ni Lola Selya sa ina ni Clara, kundi tinutupad din nito ang mga panalangin ni Mang Tonyo. Ang pagkawala ay hindi na nagpapabigat sa kanya; sa halip, ito ay naging isang tulay sa isang mas malaki at mas malalim na koneksyon sa buhay. Ang bawat sulok ng bahay, ang bawat dahon sa hardin, ay mayroon nang kwento. Ang bahay, na dating inakala niyang magiging huling pahinga niya, ay naging simula ng isang bagong buhay.