“TINAWAG NILANG PATAY ANG ILOG PACIG… HANGGANG BINUHAY ITO NG ISANG LOLO, ISANG DALAGITA, AT ISANG VIRAL NA KWENTO”

Ang araw ay mabagal na gumagapang paakyat sa langit ng Maynila, pinapahid ang kulay ginto nitong liwanag sa mga bubong na yero, sa mga gusaling siksik-siksik, sa kalsadang puno ng jeep, tricycle, at nagmamadaling tao, at sa katawan ng ilog na tila espada ng tubig na humahati sa siyudad sa gitna—ang Ilog Pacig. Araw-araw, para bang ritwal na nakaukit na sa mga buto niya, naglalakad si Andres Villan Noeva mula sa maliit na bahay na kahoy papunta sa parehong batong upuan sa tabi ng ilog. Dalawampung taon na halos niya itong ginagawa, sapat na katagalan para tumigil na ang karamihan sa pagtanong kung bakit. Bitbit niya ang tungkod, hindi dahil hindi na siya makakalakad nang wala ito, kundi dahil gusto niya ang kumpas ng tunog nito sa semento—tok, tok, tok—parang sariling metronome ng natitirang buhay niya. Sa edad na 74, mabagal na ang mga hakbang niya, pero mas matalas pa sa punyal ang mga alaala niya, lalo na ’yung mga alaala na nakatali sa tubig na tahimik ngayong dumadaloy sa harap niya, tubig na para sa iba ay marumi at pagod, pero para sa kanya ay parang dating kaibigang iniwan ng panahon.

Sa paningin ng mga estrangherong dumaraan lang, ang Ilog Pacig ay isa na lang malungkot na patak sa mapa: amoy-baho kapag mainit, kulay-tsokolate na hindi masarap, at pinagmumulan ng traffic tuwing may humaharang na bargang pangkargamento. “Patay na ’yang ilog na ’yan,” bulong ng iba, “Wala nang pag-asa.” Pero sa paningin ni Andres, hindi iyon basta katawan ng tubig; iyon ang unang lugar na pinuntahan niya para mangligaw, ang unang salbabida ng kahirapan ng pamilya nila, ang salamin ng kabataang ngayon ay nakalapag na lang sa loob ng memorya. Minsan, kapag wala siyang makausap, kinakausap niya ang ilog na parang tao: “Naalala mo pa ba ’ko?” mahina niyang tanong, kahit alam niyang ang mga sagot ng tubig ay laging dumadaan lang sa anyo ng alon at aninag. At sa bawat umaga na uupo siya sa batong iyon, ramdam niyang may parte pa ring nakikinig—kahit ang buong mundo ay kumbinsidong wala nang buhay ang Pacig.

Bawat umaga rin, halos kaparehong oras, dumadaan si Maya Soriano—16 anyos, naka-puting polo at asul na palda ng public school, bitbit ang backpack na punong-puno ng libro at pangarap, at ang notebook na lagi niyang kinakandong na parang maliit na child she had to protect. May simpleng mukha si Maya, hindi pang-TV, pero may matang obserbador, ’yung tipo ng tingining kumakain ng detalye at nag-iimbak ng kuwento. Pangarap niyang maging manunulat, hindi ’yung basta gumagawa ng love story sa Wattpad, kundi ’yung uri ng manunulat na kayang gawing hindi malilimutan ang mga bagay na halos kinalimutan na ng mundo—mga lumang gusali, matatandang tao, ilog na tinawag nang patay. Araw-araw, napapansin niya si Lolo Andres—laging nasa parehong pwesto, laging nakatitig sa tubig, laging may lungkot sa mukha na hindi niya maipaliwanag. Para sa iba, background lang si Lolo, parang poste. Pero sa kanya, parang may nakasulat na invisible caption sa ibabaw ng ulo nito: “May kuwento ako. Gusto mo bang makinig?”

Kadalasan, dumaraan lang siya, pasimpleng sumisilip, pero nang umagang iyon, iba ang humaplos sa kanya—curiosity, siguro; intuition, baka; o baka ’yung kakaibang pakiramdam na minsan nasa dibdib mo na hindi mo maipaliwanag, pero tiyak mong may dapat kang gawin. Huminto siya, tumalikod, at nagdesisyon. Nilapitan niya si Lolo Andres, parang kinakabahan pa nga, pero hindi siya umatras. “Lolo,” maingat niyang sabi, halos nag-aalangan kung istorbo ba siya, “bakit po kayo nandito lagi? Araw-araw?” Tumingin sa kanya ang matanda, mabagal, parang inangat pa ito mula sa kung saang malayong alaala, at nang magtama ang mga mata nila, napansin ni Maya na hindi lang lungkot ang naroon—may paghahanap, may pagod, at may kakaibang lamlam na parang kandilang pinipilit hindi mamatay. “Sabi po ng mga tao, patay na raw ’tong ilog,” dagdag pa niya, hindi niya alam kung bakit nasabi niya iyon, pero iyon naman ang totoo.

Napabuntong-hininga si Andres, ’yung buntong-hininga na parang binuhat nito ang buong siyudad sa loob ng isang segundo. “Kaya nila nasasabi ’yon,” marahan niyang sagot, “dahil hindi nila kilala kung ano ang ilog na ’to noon.” Parang may kumalabit sa imahinasyon ni Maya. Umupo siyang dahan-dahan sa tabi ng matandang dati’y tinititigan lang niya mula sa malayo. “Ano po ba ’yung dati?” tanong niya, binubuksan ang notebook at handang magsulat kahit hindi pa niya alam kung ano. Napatingin si Andres sa kalaliman ng tubig, hindi sa kulay nitong marumi kundi sa mga panahong nakatago sa ilalim. “Nung edad mo ako, Maya,” simula niya, tinatawag siya sa unang beses, “buhay na buhay ang Pacig. At ang ibig kong sabihin ng buhay, hindi lang ’yung gumagalaw. Ilog siya na humihinga.”

Habang nagkukuwento si Andres, pinipilit ni Maya na gawing pelikula sa loob ng isip ang sinasabi nito. “Bago pa sumikat ang mga mall,” pagpapatuloy ni Lolo, “bago pa nagkalat ang billboard, dito umiikot ang buhay ng tao. Bago magbukang-liwayway, puno na ’yang pampang ng mga mangingisda, sumisigaw, nagtatawanan, nagtatawaran ng huli. Hapon naman, punong-puno ng pamilya—may nagpi-picnic, may batang tumatalon mula sa tabing-bangka, may magkasintahan sa gilid, nagshashare ng fishball at kwento.” Napangiti siya sandali, parang nakikita niya ang batang sarili na lumalangoy sa tubig na ngayon ay ayaw mo nang malapitan. “Naliligo kami diyan, Maya. Tumatawa kami sa tubig mismo. At sa bawat paglangoy namin, parang ang pakiramdam namin, kaya ng ilog dalhin paakyat ang mga pangarap namin hanggang dagat, hanggang mundo.”

Pinikit ni Maya ang mga mata niya, sinusubukang ipalit sa amoy ng mabahong tubig ang sinasabi ni Lolo—amoy ng isda, sariwang hangin, sigaw ng mga bata. Pero pagdilat niya, ang bumungad pa rin ay parehong Pacig na kilala ng henerasyon niya: kulay-maputik na tubig, mga plastic na palutang-lutang, sako, tsinelas, bahagi ng sofa, boteng hindi na mabilang. “Ano pong nangyari, Lolo?” mahina niyang tanong, halos ayaw nang gambalain ang alaala. Matagal bago sumagot si Andres, at nang gawin niya, nagbitaw siya ng buntong-hininga na may kasamang sama ng loob sa sarili nilang mga tao. “Lumaki ang siyudad,” sabi niya. “Tumayo ang mga pabrika, ang mga condo, ang mga tulay. Dumagsa ang sasakyan, tao, negosyo. Lahat nagmadali. Lahat nag-assume na habang-buhay ang ilog, na kaya nitong lunukin lahat ng basura natin. Nilagyan natin ng dumi, ng langis, ng plastik, ng kung anu-ano, iniisip na kaya nitong magpatawad nang walang hanggan.” Napatigil siya, pinulot ang maliit na piraso ng plastik sa tabi ng paa. “Nakalimutan natin, Maya. Kahit ang ilog, may hangganan. At isang araw, napuno na siya. At doon siya ‘namatay’ sa paningin nila.”

Umihip ang mahinang hangin mula sa tubig, hinaplos ang mukha nila. May bahid ng hindi magandang amoy, pero sa likod noon, parang may pahiwatig ng kung ano ang nawala—parang ghost ng dati nitong sarili. Dinukot ni Maya ang ballpen niya at nagsulat sa notebook, hindi niya alam kung bakit, basta may linyang gustong lumabas: “Isang ilog na nakalimutang mabuhay.” Hindi pa niya alam kung iyon ang magiging title ng kwento niya, pero pakiramdam niya, may simula na. Lumipas ang mga araw, naging linggo, at hindi na lang “isang beses” lumapit si Maya kay Lolo Andres. Araw-araw, pagkatapos niyang magmamadaling maglakad papuntang eskwela, dumadaan siya sa tabi at babatiin si Lolo. Pag-uwi naman, sa halip na deretso sa bahay, madalas ay umuupo siya sa tabi nito, nakikinig, nagtatanong, nagsusulat. Unti-unting napuno ang notebook niya ng mga salitang hindi niya mismo naranasan, pero para bang nakikihiram siya ng paningin ni Andres.

Sa mga kwento ni Lolo, nabuo sa isip ni Maya ang isang Pacig na hindi kailanman nakita ng mga kaedad niya. Ikinuwento sa kanya ang dating palengke sa gilid ng ilog kung saan sariwa ang isda at gulay, hindi nabalot sa plastik, kundi sa mga dahon at basang dyaryo. Ikinuwento niya ang mga floating garden—mga tanim na gulay at bulaklak sa ibabaw ng pasadyang platform na lumulutang, inaalon-alon ng tubig. Ikinuwento niya ang mangingisda na sa kapal ng karanasan ay kabisado ang bawat liko ng ilog: “Diyan banda may patikwas na agos,” “Diyan sa kanto, maraming biya tuwing Hunyo,” “Diyan, huwag ka maliligo kapag habagat.” Sa bawat detalye, napatitig si Maya sa kasalukuyang anyo ng ilog at parang lalo itong nagmumukhang sugat, hindi lang basurahan. Sa loob ng mga linggong iyon, naging parte na ng araw nila ang mahabang tahimik na tinitigan lang nila ang ilog—isang matanda at isang dalagita, dalawang henerasyong magkalayo pero pareho nang konektado sa parehong sakit.

Isang umaga, nasanay na si Maya na pagbukas pa lang niya ng notebook sa tabi ng ilog, nakaupo na si Lolo sa bato, nakasandal nang kaunti, nakapatong ang dalawang kamay sa tungkod. Kaya nagulat siya nang datnan niya si Andres na nakatayo, mahigpit ang kapit sa hawakan ng tungkod, nakakunot ang noo na parang may hindi siya maunawaan. Mabilis siyang lumapit, halos natatakot na baka may nangyaring masama. “Lolo, okay lang po kayo?” tanong niya. Hindi sumagot ang matanda agad; sa halip, itinaas nito ang kamay at itinuro ang pampang. Doon lang napansin ni Maya na may kakaiba ngang nagaganap. Hindi lang basta maagang nag-eexercise ang mga tao. May mga naka-gloves at naka-boots, mga naka-face mask hindi dahil sa usok, kundi dahil sa amoy ng tubig. May mga truck na nakaparada sa gilid, may malalaking lambat na naka-unat sa ibabaw ng tubig, may mga bangkang maliit na may bitbit na sako. Mga volunteer na gumagalaw na parang may malinaw na layunin.

“Cleanup…” bulong ni Maya, hindi makapaniwala sa sariling nakikita. “Lolo, nililinis nila ’yung ilog.” Parang hindi pumasok agad sa pandinig ni Andres ang salitang iyon. “Sino?” halos pabulong niyang tanong, parang masyadong himala para tanggapin. “Lahat,” sagot ni Maya, tumataas ang excitement sa boses. “Mga estudyante, mga office worker, may diver, may environmental groups, may NGO, may pulis, may sundalo. May narinig pa akong galing daw sa iba’t ibang probinsya. Sabi sa mga kaklase ko, nagsimula raw sa isang video na in-upload ng vlogger, ’yung naglakad sa tabing-ilog tapos nag-voice-over kung gaano nakakalungkot. Nag-viral daw, kinuyog ng netizens, tapos may nag-open ng petition, may nag-organize ng clean-up drive. Ayun, nag-sunod-sunod na.” Kumabog nang mas malakas ang puso ni Andres, hindi sa takot, kundi sa kakaibang kilig na matagal na niyang hindi naramdaman. Nakatitig siya sa mga kabataang hinuhugot ang sako-sakong basura mula sa mababaw na parte, sa mga diver na nanlulumpo sa lalim pero pilit bumababa, sa mga engineer na naglalagay ng mga maliit na aparato sa tubig para sukatin ang oxygen at kalidad nito. Sa unang pagkakataon sa napakahabang taon, may kumislot sa loob niya na akala niya’y tuluyan nang namanhid: pag-asa.

Hindi araw na pampicture lang ang cleanup. Araw-araw, linggo-linggo, bumabalik ang mga tao, iba-iba ang mukha, pareho ang intensyon. May dalang panibagong sako, panibagong lambat, panibagong plano. Si Maya, matapos ang klase, sa halip na deretso sa bahay o tambay sa mall, dumidiretso sa tabing-ilog, hindi lang na may notebook na ngayon, kundi minsan ay may dala na ring sariling gloves at mask. Nagsulat siya ng mga pangalan, kuwento ng volunteers, litrato ng mga kamay na sugatan sa pag-angat ng bote at gulong. Si Andres, kahit hindi na kaya ang isiping siya mismo ang lulusong sa tubig, araw-araw pa ring pumupunta, pinapanood ang mga worker na naglalagay ng floating garbage traps sa mas makitid na parte ng ilog, ang mga barge na nagdadraga ng lumang sediment na punong-puno ng taon ng dumi, at ang mga bagong bamboo structure na itinatanim sa gilid para higpitan ang lupa at pigilan ang erosion. Unti-unti, sa pag-inog ng mga araw, may maliliit na pagbabagong halos hindi mapapansin kung hindi ka nakatutok—pero sila, nakatutok.

Ang unang napansin ni Maya ay hindi kulay, kundi galaw. “Lolo,” sabi niya isang hapon, nakayuko sa notebook, “parang mas konti na ang mga plastik na dumadaloy, no?” Napa-oo si Andres, tumitingin sa parehong spot na pinagmasdan niya sa loob ng maraming taon. Dati, bawat alon may kasamang plastik na pabalik-balik, parang hindi matapos-tapos na conveyor belt ng katangahan ng tao. Ngayon, may mga parte nang halos wala. Kalaunan, napansin nila na hindi na ganon kalapot ang kayumangging kulay—parang may bahid na ng asul-abo. Hindi pa rin malinaw, pero hindi na gano’n ka desperado ang itsura. Ang amoy, na dating suffocating, unti-unting humina, lalo na kapag hapon at humahaplos ang hangin. Isang araw, na-stuck si Maya sa gitna ng pagsulat nang bigla siyang mapatigil sa nakita.

“Lolo, tingnan n’yo!” halos pasigaw niyang sabi, tinuturo ang gilid ng ilog. Sumunod ang tingin ni Andres, at kung kanina ay tatamlay-tamlay ang puso nito, bigla itong tumalon, parang batang nakakita ng laruan. May maliit na pilak na aninag sa tubig—isang isda, hindi malaki, pero malinaw, lumutang sandali sa ibabaw para huminga o tumingin, tapos agad ding sumibat pabalik sa ilalim. Napakapit si Andres sa tungkod, muntik pang mahulog, at napuno ng luha ang kanyang mga mata na sanay nang magpigil. “Isda…” bulong niya, parang hindi makapaniwala na binibigkas niya uli ang salitang iyon para sa Ilog Pacig. “’Yon ’yon, Lolo,” sagot ni Maya, nakangiti nang malawak. “Isda.” Upo si Andres sa gilid, dahan-dahan, parang sinasamba ang sandali. Inabot niya ang kamay niya, nilubog ng kaunti sa tubig, hinayaang basain ng ilog na minsan na niyang minahal, minsang ikinahiya, at ngayo’y muling nagpaparamdam. “Akala ko,” mahina niyang sabi, halos bulong, “hindi ko na uli ito makikita habang buhay pa ako.”

Umupo si Maya sa tabi niya, napapatingin sa matandang ngayon ay parang batang naluluha sa muling pagkikita. “Lolo, ano pong ibig sabihin niyan?” tanong niya. Hindi na niya kailangang isulat ang sagot; alam niyang hinding-hindi niya kakalimutan. “Ibig sabihin, gumagaling ang ilog,” sagot ni Andres, pinipigil ang pag-iyak pero lumalakas ang boses. “At kapag gumaling ang isang ilog, anak, may bahagi ng buong bansa ang gumagaling kasama nito.” Hindi agad naunawaan ni Maya ang lawak ng ibig niyang sabihin, pero naramdaman niyang hindi lang ito tungkol sa isda. Ito’y tungkol sa lahat ng tao at panahong sinukuan na ang sarili, sa mga lugar na binitiwan na ng pananampalataya, sa mga sistemang akala mo’y wala nang pag-asa, pero biglang may isang tumindig, sumunod ang sampu, naging daan, naging libo.

Habang patuloy ang transformation ng Pacig, may ibang nangyari na lampas sa mismong pampang. Isang araw, may dumating na batang videographer na may dalang drone. Wala itong gloves, wala itong boots, pero may dala siyang kakaibang sandata—kamara. Inakyat ng drone ang hangin, kinuhaan ang ilog sa taas: before at after, left at right, front at back. Nang i-upload niya ang video, inedit pa niya ito na may split screen—isang side ang larawan ng Pacig limang taon na ang nakalipas: puno ng plastik, madilim, walang buhay. Sa kabilang side, ang kasalukuyang Pacig: mas malinis, may gumagalaw na isda, may taong naglalakad sa inayos na walkway, may nagja-jogging sa gilid. Naglagay siya ng simpleng caption sa English: “They said the river was dead. The people disagreed.” Hindi niya akalain na sa loob ng ilang araw, milyon na ang nanonood.

Nabuksan ang pinto ng mundo. Environmental channels sa YouTube at TV ang nag-feature ng buong kwento—mula sa viral video, sa petition, sa community clean-up, sa pakikisali ng LGU, national government, private sector, foreign partners. Mayroong gumawa ng mini-documentary: tinawag ito ng isang channel na “The Resurrection of the Pacig River.” Ang mga international journalist mula London, Paris, Tokyo, nagpunta sa Maynila hindi para mang-asar sa traffic o mag-feature ng slum, kundi para kunan ng footage ang ilog na humihilom. Ang drone video na unang nag-trending, na-edit pa sa iba’t ibang bersyon—may French subtitle, may Japanese voice-over, may Spanish translation. Sa loob ng ilang buwan, umabot sa daan-daang milyon ang nakakita sa pangalan ng Ilog Pacig, hindi bilang babala, kundi bilang pag-asa.

Isang hapon, dala ni Maya ang cellphone niya, nag-play ng video habang katabi niya si Lolo Andres sa paborito nilang upuan. Sa maliit na screen, maririnig ang boses ng anchor mula sa London, nagsasabing, “One of the most successful urban river rehabilitations in modern history is not in Europe, but in Manila, Philippines.” Sa isa pang video, may French reporter na nagsasabing, “Ils l’appellent le miracle de Manille”—tinatawag nila itong milagro ng Maynila. May mga environmental group mula Japan ang nagpadala ng team para aralin ang mga ginawa ng mga Pilipino, hindi lang ang technology, kundi ang community engagement. Sa bawat bago niyang pinapakita, lumalaki ang mata ni Andres, parang hindi niya maisip na ang ilog na matagal nang pinandidirihan ay ngayon pinapalakpakan sa ibang kontinente. “Namamangha sila, Lolo,” sabi ni Maya. “Hindi sila makapaniwala na nagawa natin ’to.”

Ngumiti si Andres, hindi na mapigilan ang tuwa na may kaunting yabang. “Natural,” sagot niya. “Hindi nila tayo kilala. Ang alam lang nila tungkol sa Pilipino, mahirap, OFW, laging bagyo, laging baha. Ang hindi nila alam, kahit ilang beses tayong lubugin ng baha, lulutang at lulutang pa rin tayo.” Tumingin siya sa ilog na kahit hindi pa perpektong malinis, ay malayo na sa dating kamatayan. “Oo, nagkakamali tayo. Oo, minsan nakakalimot. Pero kapag pinilit mong patayin ang isang bagay na mahal natin, Maya—lugar man, tao, o pangarap—may araw na may tatayo’t sasabihing, ‘Tama na.’ At ’yun ang araw na magugulat ang buong mundo.” Hindi niya alam na habang sinasabi niya ’yon, na-rerecord na ni Maya sa utak niya bilang isa sa pinakamahalagang quote sa magiging artikulo niya.

Hindi lang tubig ang nagbago. Unti-unti ring umayos ang itsura ng tabing-ilog. Dati, bagsak ang mga grills, sira ang mga walkway, dilim ang mga gabi. Ngayon, may mga inayos na kongkretong daan, kinabitang muli ng ilaw na may mainit na kulay ginto. May maliliit na park na may punong itinanim, may upuang kahoy at sementong may mural ng isda, ibon, batang naliligo, mangingisdang nakatayo sa bangka. Sa gabi, kapag sumapit ang dilim, hindi na puro itim na anino at kinakalawang na ilaw ng barge ang makikita. May mga lamppost na nagbubuga ng ginintuang liwanag, tumatama sa bahagyang gumagalaw na tubig, gumuguhit ng tila kalsada ng ginto sa ibabaw ng ilog. Binalikan ng mga pamilya ang pampang, hindi para tumawid lang, kundi para maglakad, mag-selfie, kumain ng fishball, kwek-kwek, turon. May mga batang humihila sa magulang papunta sa gilid, tumuturo sa mga isda na ngayon ay mas madalas nang nagpapakita.

Isang Sabado ng hapon, naglakad si Maya at si Lolo Andres sa newly restored walkway, hindi na lang sila nakaupo sa isang sulok. Parang may parade ng ordinaryong buhay: may mag-jowa na nagpipicture sa sunset, may tatay na pinapatakbo ang anak na may hawak na lobo, may nagbibenta ng dirty ice cream sa gilid na ang tagline ay “Sa tabi ng ilog na malinis na uli.” Napansin ni Maya na iba na ang mga mata ng mga tao habang nakatingin sa ilog—hindi na puro inis, hindi na puro takot. May halong pagmamalaki, may halong pag-aalala, parang batang kagagaling lang sa ospital na ayaw mo nang masaktan uli. “Lolo,” tanong ni Maya, habang pinapanood ang reflection ng city lights sa tubig na parang mahabang guhit na ginto, “sa tingin n’yo, mananatili na po itong ganito? Hindi na po ba siya babalik sa dati?”

Tumingin si Andres sa dalagitang kasama niya—ang batang dati’y estranghero lang sa ruta niya, ngayon ay para na niyang apo sa puso, kahit hindi sa dugo. Si Maya ang tumabi sa kanya noong panahong wala nang nakikinig sa kwento niya. Siya ang sumulat ng mga alaala nito sa notebook, bago pa man may drone, bago pa man may foreign media, bago pa man may salitang “miracle of Manila” sa TV. “Depende sa henerasyon n’yo, anak,” sagot niya, diretsong tumingin sa kanya. “Ang ilog, hindi nabubuhay mag-isa. Hindi siya parang painting na once na pina-frame, tapos na. Nabubuhay siya dahil may mga taong pinipiling ipaglaban siya araw-araw. Kapag bumitaw ang tao, babalik sa dati ’yan. Kapag kumapit kayo, hindi lang ilog ang maliligtas—pati kung paano kayo titingin sa sarili n’yong bansa.” Tahimik na tumango si Maya, ramdam ang bigat ng responsibilidad na parang inabot sa kanya ang baton sa isang relay.

Gabi na nang umuwi siya, pero hindi niya mapigilang buksan agad ang notebook at laptop niya. Sa maliit na kwarto na ang tanging ilaw ay galing sa desk lamp at nag-iisang bumbilya sa kisame, sinimulan niyang isulat ang huling bahagi ng kwento niya tungkol sa Ilog Pacig—hindi na lang bilang assignment sa Filipino, kundi bilang regalong ibibigay niya sa mundo. Sinulat niya: “Ang sikreto ng Ilog Pacig ay hindi ang pagbabago nito. Ang tunay nitong sikreto ay ang mga taong hindi pumayag na mamatay ito.” Dinugtungan niya: “At kaya pinanood ito ng mundo, dahil pinaalala ng Pilipinas sa lahat na ang himala ay hindi basta bumabagsak mula sa langit. Ang himala ay ipinapanganak kapag may mga taong sabay-sabay na kumapit sa pag-asa.” Pagkatapos niyang i-type ang huling tuldok, napahinga siya nang malalim, parang siya mismo ang naglabas ng matagal nang kinikimkim na lungkot.

In-upload ni Maya ang kwento sa isang simpleng blog platform, nilagyan ng title sa English at Filipino: “They Called It a Dead River. We Called It Home.” o “Tinawag Nilang Patay ang Ilog. Tinawag Namin Itong Bahay.” Naglagay siya ng litrato ni Lolo Andres mula sa likod—nakaupo ito sa upuan, nakatingin sa ilog, may lumulutang na maliit na isda sa foreground, may ginintuang kislap sa tubig. Hindi niya akalaing sa loob ng ilang araw, may magshashare, may magcocomment, may magtatag ng mga kaibigan: “Basahin n’yo ’to,” “Nakakaiyak,” “Ganito sana sa ilog sa probinsya natin,” “Sana all may Pacig miracle.” May isang international NGO na nag-message sa kanya, humihingi ng permiso na i-translate ang kwento niya sa iba’t ibang wika. May nag-email na teacher mula sa probinsya, nagsasabing babasahin daw nila sa klase bilang inspirasyon sa subject na Araling Panlipunan.

Isang linggo matapos mag-viral ang article, may nagdala kay Lolo Andres ng kopya na naka-print, naka-laminate pa, may malaking title. Hindi niya kayang gamitin ang computer, kaya binasa niya ito nang dahan-dahan, ginagalugad ang mga linyang halos parang salamin ng puso niya. Sa kalagitnaan ng binabasa niya ang bahaging tinalikuran nila ang ilog at ngayon ay bumabalik sa tabi nito, napahinto siya, napa-iling, napangiti. “Ginawa mo ’kong bida, ah,” biro niya kay Maya, na napatawa lang at sinabing, “Totoo lang po ’yon, Lolo. Kayo ang unang nagkwento. Ako lang po nag-type.” Ngunit sa isip niya, alam niyang hindi na ito tungkol sa kanya, kay Andres, o sa kanilang dalawa; tungkol na ito sa kung sino pa ang susunod na makakakita ng ilog at magtatanong, “Ano’ng kwento nito?” bago itapon ang basura sa tamang lugar.

Paglipas ng buwan, maraming magbabago pa—may mga bagong opisyal na mag-aangkin ng kredito, may mga pulitikong gagawing campaign material ang ilog, may mga tarpaulin na maglalagay ng mukha nila sa tabi ng tubig. May mga bagong problema ring darating: mga project na gustong magtayo ng mall na masyadong malapit sa pampang, mga taong susubok magbalik ng dating ugaling “tapon lang nang tapon, may maglilinis din.” Pero sa bawat attempt ng lumang mentalidad na bumalik, may mga batang tulad ni Maya na magko-comment, magsusulat, magpo-post ng “Hindi ba natin natutunan ’yung nangyari sa Pacig?” May mga matatandang tulad ni Andres na tatayo sa barangay hall at magsasabing, “Nung bata ako, malinis ’yan. Nung tumanda ako, dumi niyan. Ngayong malinis na uli, huwag niyo nang sirain. Pagod na ang ilog sa kakahinga para sa atin.”

At sa mga susunod na taon, sa tuwing sisikat ang araw sa ibabaw ng Maynila, guguhit pa rin ang liwanag nito sa ibabaw ng Ilog Pacig, magpapahid sa mga bagong halaman, sa bagong benches, sa mga lumang kaluluwang tulad ni Andres na baka isang araw ay wala na sa upuan na iyon. Pero may ibang uupo—baka anak ni Maya, baka ibang batang manunulat, baka isang dayo na balak gumawa ng documentary. Sa bawat umagang iyon, tutuloy ang kuwento ng ilog, hindi na sa anyo lang ng alon, kundi sa anyo ng mga salita, larawan, video, at alaala. Kapag may batang magtanong balang araw, “Totoo po bang patay na ’yung ilog dati?” may sasagot nang may ngiti: “Oo. Pero pinili naming buhayin. At pinili naming bantayan.”

Dahil sa bandang huli, ang Ilog Pacig ay hindi lang tubig. Ito ay test kung kaya mong mahalin ang isang bagay kahit pangit na siya, kung kaya mong aminin ang kasalanan at magtulungan para iwasto ito, kung kaya mong maniwalang may pag-asa pa kahit sinabi na ng mundo na tapos na ang laban. Sa kuwento ni Lolo Andres at ni Maya, sa cleanup na nagsimula sa isang viral video, at sa artikulong umikot sa mundo, may iisang mensahe na paulit-ulit: hindi tama ang mundo sa paghusga sa mga bagay na tinatawag nitong “patay” o “walang pag-asa.” Minsan, kailangan lang ng isang taong makikinig sa isang lolo, isang dalagitang magsusulat, at isang bansa na sabay-sabay na magsasabing, “Hindi pa tapos.” At sa tuwing tititigan mo ang ilog na muling natutong huminga, maririnig mo sa ilalim ng kaluskos ng alon ang bulong nito: “Salamat, hindi n’yo ako binitiwan.”