Bahagi 2: Mga Mata sa Bayan at Ang Bagong Hamon

Pagdating nila Tomas, Mang Ruben, at Aling Nilda sa paanan ng bundok, hindi lamang amoy ng bayan ang kanilang sinalubong kundi pati na rin ang mga matang mapanuri at minsang mapanlait. Sa tabi ng sari-sari store, naroon na sina Lourdes at Marites, mga kilalang tsismosa ng baryo.

“Ayan na naman yung mga taga-bundok,” bulong ni Lourdes habang nakangiti na para bang may lihim na alam. “Tingnan mo yung tsinelas ng bata, parang hinihingi na ang kamatayan.”

Tawa si Marites. “Parang hindi nahihiya. Dito pa talaga sa bayan nagpapakita ng ganyang itsura.”

Narinig iyon ni Tomas. Sandali siyang napayuko, ngunit agad niyang hinigpitan ang kapit sa sako ng gulay. Ang mga salita ay tila mga tinik na sumaksak sa puso niya, pero sa halip na magpatalo, lalo siyang naisipang patunayan ang kanyang sarili.

“Hayaan mo na, anak,” bulong ni Aling Nilda sa kanya. “Hindi napupuno ang tiyan sa ikinahiya. Napupuno ’yan sa sipag at tiyaga.”

Habang naglalakad sila sa palengke, sumigaw si Mang Ruben, “Sariwang mustasa po! Repolyo! Mura lang!” May ilang suki tulad nina Mang Turing at Aling Fe na dumaan at bumili.

“Ruben, bigyan mo nga ako ng dalawang kilo,” sabi ni Mang Turing. “Masarap ang gulay niyo. Kita sa lasa na inalagaan.”

Napangiti si Tomas. Kahit papaano, binabalanse ng mga papuri ang pait ng pangungutya sa bayan. Alam niyang hindi lahat ay masama. May mga tao ring handang tumulong at magbigay ng pag-asa.

Bagong Hamon: Ang Pagdating ng Malaking Kumpanya

Isang araw, habang abala sa pagbebenta sa palengke, may mga puting pickup trucks na dumating sa bayan. Nakita nila ang mga logo ng “Golden Crest Mining” sa mga sasakyan na iyon. Sa harapan ng mga ito, bumaba ang isang lalaki na naka-long sleeves at may mamahaling relo—si Engineer Marco Ilagan.

“Magandang araw po,” bati nito nang may ngiti na tila may itinatagong plano. “Ako si Engineer Marco mula sa Golden Crest Mining. Kayo po ba ang pamilya Alonso?”

“Opo,” sagot ni Mang Ruben nang may halong kaba.

“May dala kaming dokumento na nagpapatunay na kabilang sa concession area namin ang lupang ito,” paliwanag ni Marco. “May permit mula sa gobyerno. Sa susunod na buwan, magsisimula na ang operasyon. Kailangan po kayong lumikas. May konting ‘tulong’ ang kumpanya—relocation, kaunting pera.”

“Paano po ’yon?” singit ni Tomas. “Dito po kami nakatira simula pa noong lolo ko, si Don Hilario. Sabi niya, lupa namin ’to.”

“Naiintindihan ko, iho,” malamig na sagot ni Marco. “Pero iba na ang panahon. Ang mundo ay nagbabago, at kailangan nyo ring makibagay.”

Sa barangay hall, ipinaliwanag ni Kapitan Dionisio ang “magandang oportunidad”—trabaho, progreso, daan. Ngunit para kina Ruben at Tomas, ang narinig nila ay iisang salita lang: pagkawala.

Pag-asa sa Lumang Papel

Sa gitna ng takot at pangamba, dumating si Attorney Ismael Cruz, isang tagapagtanggol ng mga karapatan sa lupa, na may ID na “Bantay Lupa Foundation.”

“Narinig ko ang usapan kanina,” sabi niya. “Pwede ko ba kayong makausap? Hindi porke may hawak na bagong titulo ang kumpanya, wala na kayong laban. Lalo na kung may ebidensya na ninakaw ang lupa ninyo.”

Naalala ni Ruben ang lumang baul sa ilalim ng higaan, puno ng mga papel ni Don Hilario. Kasama si Tomas, hinukay nila ito. May lumang titulo, tax declaration, at mga liham na may pirma ng lolo.

“’Tay, Alonso po ang nakasulat,” sabi ni Tomas, sabik. “Tapos parang may tatak ng gobyerno.”

“Ito na ’yon,” halos bulong ni Ruben. “Ito ’yung sinasabi ni Tatay noon—mga papel na nagpapatunay na atin ’to.”

Laban sa Munisipyo

Dinala sila ni Attorney Ismael sa munisipyo upang ipakita ang mga dokumento. Sa Registry of Deeds, sinalubong sila ng sekretaryang si Ria, na may mataas na kilay sa kanilang maputik na damit.

“May appointment po ba kayo?” malamig na tanong.

“Wala po,” sagot ni Attorney, kalmado. “Pero may karapatan po silang malaman kung paano nailipat ang lupa nila.”

Nagbulungan ang mga tao sa waiting area. “Tingnan mo, nakatsinelas lang. Papasok sa opisina parang may laban,” bulong ng isang lalaki.

“Ma’am, hindi po nakikita sa damit ang karapatan,” mahinahong sabi ni Attorney. “Nasa ebidensya.”

Ilang oras ang lumipas bago nila nakuha ang mga kopya ng record. Doon nakita ni Attorney ang mga kahina-hinalang entry—biglang paglipat ng titulo sa kumpanya, kulang na dokumento.

“May mali rito,” sabi niya. “Pwede nating kwestiyunin sa korte.”

Unang Tagumpay

Sinimulan ang kaso. Paakyat-baba sila ng munisipyo at korte, sabay pa rin sa pag-akyat-baba sa bundok bitbit ang sako ng gulay. Sa bawat hearing, naroon si Engineer Marco, nakaayos at malamig ang tingin. Sa bawat tinginan nila ni Tomas, pinipili ng binata na huwag yumuko.

Sa huli, lumabas ang desisyon: illegal ang ilang paglipat ng titulo; obligado ang Golden Crest na magbayad ng danyos at maglagay ng malaking bahagi nito sa trust account sa bangko sa pangalan ni Tomasito Hilario Alonso—bilang tagapagmana ni Don Hilario.

Umiiyak si Aling Nilda. Napaluhod si Mang Ruben sa tuwa at pagod. Si Tomas, hawak ang papel, hindi pa lubos nauunawaan ang mga salitang “trust account,” pero ramdam ang bigat nito.

Pagbabago sa Buhay

Sa bangko, unang beses ni Tomas makapasok sa aircon na lugar. Nandoon ang teller na si Jonalyn, sanay sa malilinis at maayos ang ayos na customer. Nang makita sila, napa-irap.

“Anong sadya ninyo?” tanong niya.

“Gusto lang po naming magtanong tungkol sa account ng trust sa pangalan ni Tomasito,” sagot ni Nilda, nanginginig ang boses. “Dito po kami dinala ni Attorney dati.”

“Sigurado kayo?” sabay tingin mula ulo hanggang paa. “May ID ba kayo? Hindi porke sinabi n’yong may trust, meron na agad.”

Inabot ni Tomas ang folder. Naroon ang court order at forms ng bangko. Ayaw man, napilitan si Jonalyn mag-type sa computer. Saglit ang katahimikan.

“Ma’am…” tawag niya sa supervisor. “Parang may mali ang system.”

Lumapit ang supervisor, nag-type, tumigil. Sila man ay napatingin sa screen na tila may multo. Ipinatawag si Branch Manager Gerardo Manapat.

Sa monitor, malinaw:

Account Name: Tomasito Hilario Alonso – Trust

Available Balance: ₱100,2xx,xxx.xx (mahigit 100 milyon).

Tahimik ang buong bangko. Ang mga kaninang nangungutya ay parang nalunok ang dila. Si Bianca, na kanina’y nagbiro, napabulong, “Ha? 100 million?” Si Ferdy, halos sumilip sa monitor.

Biglang nagbago ang tono ni Mr. Manapat. “Ginoong Alonso, Ginang Alonso,” magalang na wika. “Pasensya na po sa abala. Pakiusap, pwede po ba kayong pumasok sa opisina ko upang mapag-usapan natin nang maayos ang account ninyo?”

Binuksan ni Jonalyn ang maliit na gate sa gilid ng counter. Sa bawat hakbang ni Tomas papunta sa opisina, ramdam niya ang biglaang pagbago ng tingin ng mga tao. Kaninang tingin ay wari nagpapalayas. Ngayon, may halong hiya at paggalang.

Sa loob, ipinaliwanag ni Mr. Manapat ang lahat: galing sa danyos, pinatubo ng interes at maingat na investment. Hindi puwedeng basta-basta galawin ang principal, protektado sa trust. May pwedeng ilabas para sa immediate needs—gamot, edukasyon, kabuhayan.

Pumasok si Jonalyn, namumula. “Pasensya na po kanina,” bulong niya. “Hindi ko dapat kayo trinato ng ganun, kahit sino pa kayo.”

Ngumiti si Tomas, may tamang bigat ang sagot. “Wala pong problema. Ang mahalaga po, nag-uusap tayo ng maayos ngayon.”