Detalye sa unang gabi ng lamay ni Emman Atienza at ang pagdadalamhati ng pamilya

Ang unang gabi ng lamay ay isa sa pinakamabigat na yugto ng pagdadalamhati ng isang pamilya. Kapag pumanaw ang isang mahal sa buhay, maraming ritual, tradisyon, alaala at emosyon ang nagsasama-sama sa loob ng iisang lugar. Hindi lamang ito tungkol sa kabaong at mga bulaklak, kundi tungkol sa mga kuwentong unti-unting lumalabas, sa mga luhang hindi mapigilan, at sa pagtanggap na ang taong kasama nila kahapon ay hindi na muling babalik. Sa Pilipinas, malaki ang papel ng lamay sa proseso ng pagdadalamhati, lalo na ang unang gabi, kung saan pinaka sariwa ang sakit at pinakamabigat ang katahimikan.

Sa sandaling dalhin ang katawan ng yumao sa burol, nagsisimula ang pagsasanib ng lungkot at pag-aalala. Ang mga pamilya, kadalasan ay halos hindi pa tapos sa pag-aasikaso sa ospital, sa papeles, sa death certificate, at sa koordinasyon sa punerarya. Pagdating sa lamay, doon pa lamang nila nararamdaman ang totoo—wala na talaga ang kanilang mahal sa buhay. Ang upuang dati ay may nakaupo, ngayon ay bakante. Ang tinig na dati’y maingay at masayahin, ngayon ay tahimik. Ang tahanan o chapel ay parang napuno ng bigat ng hangin, at bawat tao ay nagpipigil ng emosyon.

Kadalasan, sa unang gabi ng lamay, halos hindi makapagsalita ang pamilya. Ang mga mata ay namamaga sa kaiiyak, ang boses basag, at ang puso punô ng tanong: “Bakit siya kinuha? Bakit ang bilis?” Ang ilang kaanak ay biglang lumalakas ang loob habang tinatanggap ang mga bisita, ngunit sa mga sulok ng kwarto, may makikita kang isang kapatid o anak na tahimik na umiiyak. Hindi kailangan ng salita—sapat na ang pagtingin para maunawaan ang sakit.

Ang mga tradisyon sa unang gabi ng lamay ay nagkakaiba-iba depende sa relihiyon at kultura, pero karaniwan sa Pilipino ang pasalitang dasal, rosaryo, at pagbabantay sa labi. Ang “pagbabantay” ay hindi lamang paniniwalang dapat may kasama ang yumaong mahal sa buhay, kundi pagkakataon para magsama-sama ang mga nagmamahal sa kanya. Dito rin nagsisimula ang mga kuwento—mga tawa sa gitna ng luha, mga alaala mula sa kabataan, at mga pangakong “hindi ka namin kakalimutan.” Nakakatulong ang pag-uusap para gumaan ang dibdib, kahit sandali.

Sa gitna ng matinding lungkot, may praktikal na realidad na kailangang harapin: pagkain para sa bisita, kape para sa nagbabantay, sound system para sa rosaryo, at mga bulaklak na dumarating mula sa mga kaibigan at katrabaho. Kahit pagod ang pamilya, tinatanggap nila ang lahat nang may pasasalamat. Para sa kanila, ang pagdating ng mga tao ay tanda na mahal din ng iba ang kanilang nawala. Kapag may dumadalaw at nagsasabing, “Hindi ko ito inasahan,” o “Napakabait niya,” kahit masakit, nagiging kaginhawaan iyon sa puso.

Ang unang gabi rin kadalasan ang pinakamaraming dumating na bisita. Ang mga hindi nakarating sa ospital, ang mga hindi nakausap sa huling araw, at maging ang mga taong hindi nakita ng yumao nang matagal ay pumupunta para magbigay galang. Minsan, may mga taong hindi inaakalang darating—matandang kaibigan, dating katrabaho, kaklase noong grade school. Kapag nakita sila ng pamilya, naiiyak ulit ang lahat, dahil ang presensya ng mga ito ay nagpapatunay kung gaano kahalaga ang minahal nilang pumanaw.

Isa sa mga pinakamasakit sa unang gabi ay kapag may maliliit na anak na hindi pa lubos na nauunawaan ang konsepto ng kamatayan. Tatanungin nila ang kanilang magulang, “Bakit natutulog si Daddy?” “Bakit di siya gumigising?” Minsan, kapag sinabihan nilang wala na ang kanilang mahal sa buhay, tutugon ang bata ng “Pwede bang gisingin natin siya bukas?” Ang ganitong mga salita ay pumupunit sa puso ng mga naroroon. Ngunit kahit ganoon kasakit, bahagi ito ng proseso ng pamilya.

May ilan namang pamilya na hindi agad umiiyak. Hindi dahil hindi sila nasasaktan, kundi dahil dumating sila sa punto ng pagkamanhid. Sa sobrang bigat ng responsibilidad—punerarya, dokumento, gastusin—minsan ay nawawala ang pagkakataong umupo at magluksa. Kapag tahimik na ang lugar at nakaupo na sila sa harap ng kabaong, doon pa lamang bumabagsak ang emosyon. Para bang biglang bumabalik ang lahat: ang tawanan, ang pangarap, ang mga hindi natapos na usapan.

Ang unang gabi ng lamay ay hindi lamang pagluluksa. Isa rin itong pagsisimula ng healing. Kapag ang mga tao ay nagkukwentuhan tungkol sa magagandang alaala, nagiging paalala ito na ang buhay ng yumao ay hindi nasayang. Madalas marinig, “Ang dami niyang natulungan,” “Hindi niya kami pinabayaan,” “Napakabuti niyang tao.” Kahit wala na siya, patuloy siyang nabubuhay sa mga alaala at puso ng mga taong nagmamahal.

Sa ilang pamilya, may reconciliation na nangyayari. Magkapatid na matagal nang hindi nagkikita, mag-ama na nagkatampuhan, magkaibigang nagkasamaan ng loob. Kapag may nawalang mahal sa buhay, naiisip nilang ang tampo ay maliit kumpara sa pagkawala. Kaya sa unang gabi ng lamay, may mga yakapan, iyakan, at katahimikang punô ng pang-unawa. Ang pagkawala ng isang tao ay nagiging tulay para muling paglapitin ang puso ng pamilya.

Sa tradisyon ng Pilipino, may paniniwala ring hindi dapat laging malungkot ang lamay. May mga larong pampalipas oras, may nagkukwentuhan, may nagkakape at nagmamasid. Hindi dahil walang pakialam, kundi para mapagaan ang pakiramdam. Ang buhay ay hindi humihinto, kahit masakit. Sa katahimikan ng gabi, habang may nagdadasal, may natutulog sa gilid, may nagbabantay sa kabaong, at may nag-aayos ng bulaklak, ang pamilya ay unti-unting natututong tanggapin ang realidad.

Sa bandang huli, ang unang gabi ng lamay ay isang paalala: na mahalaga ang buhay, mahalaga ang pamilya, at mahalaga ang bawat sandali. Sa sakit ng pagpanaw, may pag-ibig pa rin. Sa gitna ng pagdadalamhati, may lakas na lumalabas. At kahit may lungkot, may pag-asa—dahil ang alaalang iniwan ng yumaong mahal sa buhay ay hindi kailanman mawawala.