Sinagip ng estudyante ang lola sa raid; binugbog niya ang pulis na mayabang!

.

Sinagip ng Estudyante ang Lola sa Raid; Binugbog Niya ang Pulis na Mayabang!

Sa isang lumang komunidad sa gilid ng siyudad, kung saan ang mga bahay ay dikit-dikit, yero ang bubong, at kurtina ang pinto, madalas marinig ang tsismis, tawanan, at minsan, iyakan. Pero sa isang gabi, ang ingay na maririnig ay hindi simpleng sigaw ng magkapitbahay—kundi yabag ng bota, kalabog ng baril, at sigaw ng isang matandang babae.

At sa gitna noon, may isang estudyanteng nagngangalang Rafael “Raf” Mendoza, labing-siyam na taong gulang, na haharap sa isang desisyon na babago sa buhay niya: ililigtas niya ba ang lola niya at kakalabanin ang mga pulis—o mananahimik tulad ng lahat?

I. Si Lola Pilar at ang Apo

Si Raf ay isang third-year criminology student sa isang iskolar na unibersidad. Mahiyain pero matalino, hindi palasalita pero kapag nagsalita, puno ng laman. Lumaki siya sa pangangalaga ni Lola Pilar, isang payat pero matapang na matandang babae na tila kayang sabayan ang hangin sa bilis ng kilos kahit may rayuma na.

Sa maliit na bahay nila sa looban, may isang lumang altar, isang lumang radyo, at isang estanteng punong-puno ng lumang resibo at dokumento. Dito pinalaki ni Lola si Raf na may dalawang bagay na paulit-ulit nyang sinasabi:

“Huwag kang kukuha ng hindi sa’yo.”

 

“Huwag kang mananahimik sa harap ng mali.”

Tuwing uuwi si Raf mula sa klase, palaging nakahanda ang simpleng ulam: tuyo, itlog, minsan sardinas. Habang kumakain sila, kinukwento niya kay Lola ang mga natututunan niya: criminal law, ethics, human rights, at ang tamang proseso ng pag-aresto.

“Ang galing naman ng apo ko,” natutuwang sabi ni Lola isang gabi. “Balang araw, magiging pulis kang hindi takot sa mga kapwa pulis.”

Napangiti si Raf.

“Hindi po ako magiging pulis na abusado,” sagot niya. “Kung magiging pulis man ako, gusto ko yung sinusunod talaga yung batas, hindi lang ginagamit.”

“Yan ang gusto ko,” sabi ni Lola. “Hindi ka man nakapagmana ng kayamanan sa akin, sana mana mo ang prinsipyo ko.”

Hindi nila alam, ilang linggo lang matapos ang usapang iyon, susubukin ang prinsipyo nilang mag-lola sa pinaka-brutal na paraan.

II. Ang Balitang Raid at Ang Target na Bahay

Isang hapon, habang nasa klase si Raf, nabalitaan niyang may sunod-sunod na drug raid sa kanilang barangay. Nabalot ng takot ang mga estudyanteng taga-doon, dahil madalas, hindi lang totoong target ang nahuhuli—pati mga nadadamay lang.

“Pare, narinig mo na? May raid daw sa gilid ng ilog, malapit sa inyo,” sabi ng kaklaseng si Jom.

Napakunot ang noo ni Raf.

“Sa looban?” tanong niya.

“Oo,” sagot ni Jom. “Sabi pa nga ng iba, may listahan daw ng mga ‘paghihinalaan’—kahit mga matatanda, as in lolo’t lola, basta may nag-report, lagot.”

May sumang-ayon pa na isa pang kaklase.

“Pare, ingat ka. Baka damay pati mga kapitbahay mo. Alam mo naman, minsan, pagkakamali lang ng address, lusob pa rin.”

Hindi na nakinig sa kasunod na lecture si Raf. Paulit-ulit sa isip niya: Si Lola. Si Lola. Si Lola.

Pagkatapos ng klase, diretso siyang umuwi. Habang tumatakbo sa makipot na eskinita, napansin niyang may mga nag-uusap-usapang kapitbahay, may mga nagkukumpol, may mga nagsasabi:

“Raid daw mamayang gabi…”

“May nakita akong pulis kaninang aayusin yung papel sa barangay…”

“Yung bahay ng kasama sa Tong-its ang target daw, pero hindi tayo sigurado…”

Naghahalo ang kaba at galit sa dibdib ni Raf.

Pagpasok niya sa bahay, nadatnan niya si Lola na nag-aayos ng lumang aparador.

“Raf, nandiyan ka na pala,” bati nito. “Tingnan mo oh, nahanap ko yung birth certificate ng nanay mo. Akala ko nawala na.”

“Lola,” seryosong sabi ni Raf, “may balita pong raid mamayang gabi sa area natin. Pakiusap, huwag muna kayong lumabas ng bahay. At kung may magtanong sa inyo ng hindi maayos, huwag kayong basta papayag.”

Natigilan si Lola.

“Ano ba namang panahon ‘to,” hingal niyang sabi. “Noong kabataan ko, takot kami sa magnanakaw. Ngayon, pati nagpapatupad ng batas, kinatatakutan.”

“Alam ko po,” sagot ni Raf. “Pero hindi lahat. May mga matitinong pulis pa rin. Kaso mas maingay yung mga abusado.”

“Kung minsan,” sabi ni Lola, “mas malakas ang kalabog ng sapatos ng mayabang kaysa sa tunog ng konsensya ng matino.”

Kinuha ni Raf ang lumang cellphone niya at sinigurong may charge.

“Lo, kung may mangyaring kakaiba, tawagan niyo ‘ko agad,” bilin niya.

“Bakit, aalis ka na naman?” tanong ni Lola.

“Magpapaxerox lang po ako ng notes doon sa may tindahan,” sagot niya. “Sandali lang po ako.”

“Bilisan mo, apo,” sabi ni Lola. “Hindi ako kampante sa pakiramdam ko ngayon.”

Hindi alam ni Raf, ang mga sandaling iyon ang huli sanang tahimik na oras bago sumabog ang kaguluhan sa lugar nila.

III. Ang Gabi ng Raid

Madilim na nang matapos si Raf sa tindahan. Habang pauwi, napansin niyang may ilang motorsiklong walang plaka na nakaparada sa bungad ng eskinita. May mga lalaking naka-bonnet, naka-plain clothes pero halatang armado. May iilang naka-unipormeng pulis na nakatayo sa likod.

“Pre, ngayon na daw,” narinig niyang sabi ng isa. “Target, yung bahay sa dulo.”

Kinabahan siya. Ang bahay nila, nasa gitna ng looban, malapit sa dulo.

Naglakad siya nang mabilis, pilit na hindi pumapansin. Pero bago pa siya makalayo, tinawag siya ng isang lalaking naka-uniporme, may baril sa bewang, may nameplate na SPO1 Delos Reyes.

“Hoy, ikaw,” sambit nito. “Saan ka pupunta?”

“Uuwi po,” sagot ni Raf, maayos ang tono. “Diyan po bahay namin, sa gitna.”

“Taga-rito ka?” tanong ng isang naka-bonnet, na halatang pulis din.

“Opo,” sagot ni Raf.

Nagkatinginan ang dalawa.

“Kilala mo yung matandang babae sa bahay na may kurtinang pula?” tanong ni Delos Reyes.

Parang biglang nilamig si Raf. Kurtinang pula—iyon ang kurtina ni Lola.

“Opo,” sagot niya, nanginginig ang boses. “Lola ko po yun.”

Ngumisi si Delos Reyes, may yabang sa mata.

“Ah, saktong-sakto,” sabi niya. “May mandato kaming mag-serve ng search warrant doon. Huwag kang makikialam kung ayaw mong madamay.”

“Search warrant?” tanong ni Raf. “Pwede ko pong makita?”

Napakunot ang noo ni Delos Reyes.

“Criminology ka ano?” sarkastikong sabi niya. “Yung tipo ng estudyante na akala niya mas magaling na siya kesa sa pulis. Huwag kang mag-alala, legal ‘to. Basta sa dulo, sa papel, may pirma.”

Tinawanan siya ng iba.

“Masama ugali ng batang ‘to, Sir,” sabi ng naka-bonnet. “Baka may tinatago rin to. Baka pwede na ‘tong isama.”

Lalong kumulo ang dugo ni Raf.

“Wala po kayong karapatan na isama ako nang basta-basta,” sagot niya, pigil ang galit. “At ang Lola ko, walang kinalaman sa droga. Kung may mali kayong address o impormasyon, ayokong siya ang masaktan.”

Sa halip na mapayapa, lalo pang lumakas ang tawa ni Delos Reyes.

“Isa kang estudyante,” sabi niya. “Ako, pulis na may sampung taon sa serbisyo. Sino sa tingin mo ang paniniwalaan ng korte? Ikaw o ako?”

“Mas paniniwalaan ko ang ebidensya,” sagot ni Raf, tumitibok ang ugat sa sentido.

“Sige,” sabi ni Delos Reyes, inilabas ang baril at tinutok ito sa hangin. “Mag-uusap pa tayo mamaya. Sa ngayon, wag kang haharang. RAID!”

Sa sigaw niyang iyon, nagtakbuhan ang mga naka-bonnet papasok sa eskinita, sinisipa ang mga gate, sumisigaw:

“POLICE! SEARCH WARRANT!”

“Walang gagalaw! Dapa!”

Nang marinig ni Raf ang putok ng baril—kahit warning shot lang—parang sumabog ang puso niya sa kaba. Ang utak niya, may dalawang boses: Huwag makialam, delikado. Isa pa: Nasaan si Lola?!

Hindi na siya nag-isip. Tumakbo siya papasok sa eskinita, pilit na nilalagpasan ang mga pulis.

“Hoy! Balik!” sigaw ni Delos Reyes, pero huli na.

IV. Ang Paglusob sa Bahay ni Lola

Pagdating ni Raf sa harap ng bahay nila, bumungad sa kanya ang eksenang ayaw sana niyang makita: si Lola, nakahubad ng tsinelas, halos madapa sa sahig, habang hinahalukay ng dalawang pulis ang lumang aparador. Nakabagsak ang altar, nagkalat ang mga larawan ng pamilya.

“Wala kayong makikitang droga dito!” sigaw ni Lola, nanginginig ang boses. “Buhay ko, sarili kong kamay ang puhunan ko. Wala akong ganyan!”

May isang pulis na hawak ang maliit na supot ng puting pulbos.

“Sir!” sigaw nito. “May nahanap akong sachet sa ilalim ng kumot!”

“Hindi sa akin yan!” sigaw ni Lola. “Hindi sa akin yan! Wala akong ganyan!”

Parang nagdilim ang paningin ni Raf. Alam niya ang modus na ito—tinalakay nila sa klase: “planting of evidence.”

“LOLA!” sigaw ni Raf, sumugod siya paloob.

Agad siyang hinarang ng isang pulis.

“Hoy! Bawal pumasok!” sigaw nito.

Pero naitulak niya ito, at sa ilang hakbang, nasa tabi na siya ni Lola.

“Lo!” yakap niya ang matanda. “Okay lang po ba kayo?”

“Raf, huwag ka na!” hikbi ni Lola. “Sila itong pumasok nang basta-basta! Wala man lang pinakitang papel!”

Narinig iyon ni Delos Reyes na kakapasok lang, may hawak na papel.

“May papel, ‘Nay,” sabi niya nang may pang-aasar. “Kaso ayaw nyong tingnan. Oh, search warrant o.” Tinataas-taas niya ang papel na parang bandera.

Kinuha ni Raf ang papel at mabilis na sinilip. Napansin niya agad: mali ang house number, mali ang description ng bahay sa warrant. Naka-address ito sa “Lopez Residence” sa Lot 7, Block 4. Ang bahay nila, Mendoza Residence sa Lot 9, Block 4.

“Sir,” matapang na sabi ni Raf, “mali itong binibigay niyong warrant. Hindi ito address namin. Hindi Lopez ang apelyido namin.”

Ngumisi si Delos Reyes.

“Technicality lang yan,” sabi niya. “Looban lang din, pare-pareho lang yan. Huwag mo akong tinuturuan ng trabaho ko.”

“Hindi po technicality ang maling address sa warrant,” sagot ni Raf, nanginginig ang kamay. “Ground po yan para maging invalid ang operasyon ninyo. Wala kayong karapatang pumasok dito.”

“Raf, tama na,” sabi ni Lola, hinahawakan ang braso niya. “Baka ikaw pa ang mapag-initan.”

Hindi na nakatiis si Delos Reyes. Lumapit siya kay Raf at dinuro ito sa dibdib.

“Alam mo, bata,” madiin niyang sabi, “ang problema sa inyo, masyado kayong maraming alam sa libro. Pero sa kalsada, ibang usapan. Sa papel, mali kami. Sa totoong buhay, hawak namin ang baril, hawak namin ang report, hawak namin ang pirma. Gets mo?”

Humigpit ang hawak ni Raf kay Lola.

“Totoo po,” sagot niya, pilit kumakalma. “Hawak ninyo ang baril. Pero hindi ibig sabihin noon, hawak ninyo ang katotohanan.”

“Katotohanan?” tawa ni Delos Reyes. “Gusto mo katotohanan? Eto, katotohanan…”

Hinawakan niya si Lola sa braso, masyadong madiin, halos pinipilipit.

“Ano sa tingin mong sasabihin nito ‘pag pinapirma ko sa confession?” tanong niya, sabay turo kay Lola. “Kung di pumayag, lagyan lang namin ng konting pressure, iiyak na yan. Sasabihin niyang ‘akin ang droga, akin ang lahat.’ Tapos, may headline na. Senior citizen, drug pusher. Sarap no?”

“BITAWAN MO SIYA!” sigaw ni Raf.

“Aba, umangal ang apo,” sabi ni Delos Reyes. “E di huwag…”

Pero hindi niya binitiwan. Sa halip, mas lalo pang hinigpitan.

At doon na nabasag ang huling pisi ng pasensya ni Raf.

V. Ang Kamaong Matagal na Nagtitimpi

Parang umusok ang tenga ni Raf. Ang utak niya, puno ng eksena ng mga estudyanteng pinapaalalahanan sa klase, ng mga lesson sa “Use of Force,” ng mga professor na nagsasabing:

“Kapag mali ang ginagawa ng may awtoridad, may karapatan kang magsalita—pero may kapalit ang paninindigan.”

Naramdaman niya ang panginginig ni Lola sa pagkakahawak ng pulis. Rinig niya ang hagulgol nito at ang bulong:

“Raf, tama na…”

Pero hindi na kaya ng loob niya. Sa lahat ng taong pwedeng pagmalupitan, bakit ang Lola niya?

“Ikaw na mismong nagtuturo sa akin, Lo,” bulong niya sa isip. “Huwag manahimik sa harap ng mali.”

Bago pa makagalaw ang ibang pulis, bigla niyang hinakbang ang paa, inabot ang braso ni Delos Reyes at sinuntok ito nang buong lakas sa panga.

BLAG!

Tumilapon ang ulo ni Delos Reyes, nabitawan niya si Lola. Napaatras siya, napasandal sa dingding, nabitawan ang search warrant. Nabitawan din ng kasama ang sachet na dala nitong “ebidensya,” gumulong ito sa sahig.

“RAAAAAAF!” sigaw ni Lola, nagulat.

Natigilan ang buong bahay. Ang ibang pulis, muntik nang mabitawan ang baril sa nakita. Si Delos Reyes, ilang segundo ring hindi makapaniwala na sinuntok siya ng isang estudyante.

“Ikaw…!” singhal niya, pinahid ang dugo sa labi. “Sinuntok mo ‘ko?!”

Hindi umatras si Raf. Humarang siya kay Lola, inaasahang siya ang sasalo ng galit.

“Self-defense,” matapang niyang sabi. “At pagtatanggol sa isang matanda.”

Bumunot ng baril si Delos Reyes, itinutok sa kanya.

“Gusto mo mamatay ngayon, bata?” singhal niya. “Isang report lang yan: nanlaban ka, tapos.”

“Sir!” sigaw ng isang pulis, halatang kinakabahan. “Ang dami pong kapitbahay sa labas, naririnig tayo. May nagvi-video pa!”

Tumingin si Delos Reyes sa bintana. May ilang ulo sa labas, may mga cellphone na nakaangat.

Hinila niya si Raf sa kuwelyo.

“Sumama ka sa presinto,” bulong niya sa tainga nito. “Doon tayo magkwentuhan. At ‘yang Lola mo… tingnan natin kung hanggang saan ang eksena niya.”

“Tulungan ninyo ang lola ko!” sigaw ni Raf. “Wala kayong karapatang idamay siya!”

“Ako ang batas dito!” sigaw ni Delos Reyes. “Lalo na kapag nakapikit na ang mga mata ninyo.”

Itinulak siya palabas ng bahay. Si Lola, pilit na sumusunod, umiiyak.

“Raf! Apo!” sigaw niya. “Huwag mong hayaan—”

Pero hinarang siya ng ibang pulis.

“‘Nay, sa barangay muna kayo,” utos nila. “Hindi kayo pwedeng sumama sa presinto.”

“Walang iiwan sa Lola ko!” sigaw ni Raf. “Lola! Huwag kayong mag-alala! Lalaban ako!”

Sa loob ng looban na dati’y puno ng bata at tinda, ngayon, nakatayo ang mga kapitbahay na tahimik, nakamasid. May ilang umiiyak, may ilang nagagalit pero walang magawa. Nakita nila kung paano sinapak ng estudyante ang pulis—at kung paano naman siya ngayon kinaladkad.

VI. Sa Presinto: Interogasyon, Pananakot, at Ang Hindi Pagyuko

Sa presinto, kinuhanan ng fingerprints si Raf, inalis ang sinturon, inilagay sa harap ng lumang mesa.

Humarap sa kanya si isang officer na nakaputi, internal investigator daw.

“Ano’ng ginawa mo?” tanong nito. “Alam mo bang malaking kaso ang pagsuntok sa pulis?”

“Tinanong niyo ba kung anong ginawa ng pulis sa amin?” balik tanong ni Raf. “Tinanong niyo ba kung bakit ko siya sinuntok?”

“Sumagot ka sa tanong,” malamig na sabi ng investigator. “Hindi ikaw ang nag-interview dito.”

Sa likod, nakatingin si Delos Reyes, may benda sa gilid ng labi, halatang gusto siyang lapain.

“Sir,” sabi niya sa investigator, “direct assault yan. Kakasuhan natin ng serious physical injuries, obstruction of justice, at resisting arrest. Lahat na.”

“Pwede pa natin dagdagan ng attempted homicide,” suhestiyon ng isang pulis. “Para mas sigurado nakakulong.”

“Gawin mong murder,” singit ni Delos Reyes. “Para ma-life imprisonment agad.”

Hindi na nakatiis si Raf.

“SIR!” malakas niyang sabi. “Alam niyo pong mali yang sinasabi ninyo.”

“Hoy, bata,” sabi ng investigator. “Hindi courtroom ‘to. Presinto ‘to. Dito, kami ang nagdi-decide kung anong kaso ang ilalagay. Ikaw, papel ka lang diyan.”

Huminga nang malalim si Raf.

“Hindi ako papel,” sagot niya. “Anak ako ng isang naghihirap na pamilya, apo ng isang matandang babae na ni hindi ninyo marunong igalang. Estudyante ako na nag-aaral tungkol sa batas. At alam kong mali ang ginagawa ninyo.”

Umusok sa galit si Delos Reyes.

“Lagyan na yan ng posas,” sigaw niya. “Ilagay sa selda! Bukas, sa korte na magpaliwanag yan. Pero ngayon, mararamdaman niya muna ang presinto namin.”

Mabilis na pinosasan si Raf. Habang dinadala siya sa selda, naalala niya ang mga kaklase niya, ang buhay niyang plano maging pulis, ang pangarap ni Lola. Lahat yun, parang biglang naglaho sa tunog ng kalabog ng bakal na gate.

KLAK!

Isinara ang selda. Sa loob, may ilang lalaki, karamihan mga lasing at nahuling nag-aaway sa kanto. Tahimik silang napatingin sa bagong dating.

“Bagong recruit,” sabi ng isa.

“Anong kaso mo, bro?” tanong ng isa pa.

“Binugbog ang pulis,” sagot ni Raf.

Napataas ang kilay ng iba.

“Ha? Totoo?” tanong nila.

“Totoo,” sagot niya. “Sinuntok ko. Dahil hinawakan niya ang Lola ko na parang kriminal.”

Napangiti ang ilan.

“Idol,” sabi nung isa. “Pero delikado ka.”

“Alam ko,” sagot ni Raf. “Pero mas delikado kung palalampasin ko.”

Pag-upo niya sa malamig na sementong sahig, tumingin siya sa rehas. Sa isip niya, nagdarasal siya: “Sana may makarinig.”

Hindi niya alam, sa labas, may mga taong nagsisimula nang magsalita.

VII. Ang Galaw ng Komunidad at Isang Kaklase na Hindi Natakot

Hindi nagtagal, kumalat ang balita sa barangay: “HINULI SI RAF!” “SINUNTOK ANG PULIS!” “KASAMA SI LOLA PILAR!”

Sa bahay na malapit sa eskinita, nanonood ng balita ang kaklase niyang si Jom, kasama ang kanilang blockmate na si Kaye.

“Pare,” biglang sabi ni Jom, tumayo mula sa upuan, “si Raf yun!”

“Ha?” tanong ni Kaye. “Sino?”

“Ito oh!” tinuro ni Jom ang video sa social media—may nag-upload ng raid, kitang-kita si Raf na sumisipol ng suntok sa pulis.

“Grabe…” bulalas ni Kaye. “Pero, tingnan mo, hinawakan ng pulis yung lola. Kita sa video.”

“Hindi tayo pwedeng manahimik,” sabi ni Jom. “Crim students tayo. Ito na yun eh. Yung sinasabi sa atin sa klase: ‘Kapag may maling ginagawa ang enforcer, anong gagawin mo?’ Hindi pwedeng puro recitation lang.”

“Pero anong magagawa natin?” tanong ni Kaye.

“Kailangan niya ng abogado,” sagot ni Jom. “Kailangan niya ng witness. Kailangan niya ng ingay.”

May kilala silang professor sa unibersidad, si Prof. Sandoval, isang respetadong abogado, nagtuturo ng Criminal Law at kilalang kritiko ng mga abusadong operasyon.

Mabilis nilang tinawagan.

“Sir!” sabi ni Jom sa telepono. “Si Raf po, kaklase namin, hinuli. May video po, malinaw, may abuso. Puwede po ba kaming humingi ng tulong?”

Tahimik sandali sa kabilang linya.

“Send me the video,” sagot ni Prof. Sandoval. “At magkita tayo sa presinto. HU-WAG kayong pumasok mag-isa. HINTAYIN ninyo ako.”

“Sir, salamat po,” halos maiyak si Kaye.

“Hindi lang ito tungkol kay Raf,” sagot ni Prof. Sandoval. “Tungkol ito sa klase ko. Sa inyo. Sa hinaharap ng law enforcement sa bansa. Kung mananahimik tayo ngayon, para na rin nating sinabi sa mga pulis na tama ang ginawa nila.”

VIII. Ang Pagsugod ng Abogado at ang Pagharap kay Delos Reyes

Makalipas ang ilang oras, pasado hatinggabi, dumating sa presinto si Atty. Manuel Sandoval, may bitbit na folder at may kasamang ilang estudyante, kasama sina Jom at Kaye. Kasama rin ang ilang barangay tanod at mga kapitbahay ni Raf, pati si Lola Pilar, na pinakawalan sa barangay matapos hindi makita kahit anong kaso laban sa kanya—pero may sugat sa braso at luha sa mata.

“Nandito si Raf?” tanong agad ni Prof. Sandoval sa desk sergeant.

“Ah, oo… pero, Sir,” natatarantang sagot ng sergeant, “may kaso po siya. Direct assault—”

“Alam ko,” putol ni Sandoval. “Gusto ko siyang makita ngayon na.”

Nang marinig ito ni Delos Reyes, agad siyang lumabas mula sa opisina, nag-aayos ng kuwelyo.

“Good evening, Attorney,” mayabang niyang bati. “Ako po si SPO1 Delos Reyes, biktima ng—”

“Hindi kita tinatanong,” malamig na sabi ni Sandoval. “Asan ang detainee kong si Rafael Mendoza?”

Napatigil si Delos Reyes. Hindi niya inasahan ang ganitong pagtanggap.

“Doon po, Sir, sa selda,” sagot ng sergeant.

Lumapit si Sandoval sa selda, sumilip.

“Raf,” tawag niya.

Nag-angat ng ulo si Raf. Nang makita ang professor, parang nabunutan siya ng tinik.

“Sir…” mahina niyang sabi. “Sorry po…”

“Bakit ka nagsosorry?” tanong ni Sandoval. “Ikaw ba ang mali?”

Nagkatinginan ang ibang detenido, parang nanonood ng eksena sa pelikula.

“Sir,” sabi ni Raf, pilit na kalmado, “sinuntok ko po ang pulis.”

“Tinanong ba kita kung ano ang ginawa mo?” sagot ni Sandoval. “Ang tanong ko: bakit?”

“Hinawakan niya po si Lola sa masakit na paraan. Mali ang warrant nila. Nagtanim sila ng ebidensya. Lahat ng natutunan namin sa klase—lahat ng dapat hindi gawin—ginawa nila.”

Tumango si Sandoval, humarap kay Delos Reyes.

“May statement na tayong malinaw,” sabi niya. “Ngayon, gusto kong makita ang kopya ng search warrant, ang chain of custody form para sa ebidensya, ang arrest report, at ang blotter entry.”

“Attorney—” simula ni Delos Reyes.

“At gusto ko ring marinig,” dugtong ni Sandoval, hindi pinapakinggan ang dahilan nito, “kung bakit may video akong nakita kung saan hinahawakan mong parang kriminal ang isang senior citizen bago ka sinuntok ng apo niya.”

Natigilan si Delos Reyes.

“Video?” tanong niya, nanlaki ang mata.

Ipinakita ni Sandoval ang cellphone. Nandoon, malinaw: si Lola, halos madapa, si Delos Reyes, hawak ang braso nito nang madiin, at si Raf, sumisigaw bago ibigay ang suntok.

“Hindi pa ako tapos,” dagdag ni Sandoval. “Gusto ko ring malaman kung bakit mali ang nakasulat na address sa warrant ninyong ito, at bakit kahit kita ninyong hindi ito tumutugma, itinuloy n’yo pa rin ang raid.”

Tiningnan niya nang direkta si Hepe, na kalalabas lang sa kwarto, may hawak na kape.

“Colonel,” sabi ni Sandoval. “Tatayo ba kayo sa ganyang operasyon?”

Napilitan ang hepe na sumagot.

“Attorney, we will investigate—”

“Ngayon,” putol ni Sandoval. “Hindi bukas. Ngayon. In the presence of counsel and witnesses.”

.

.

IX. Ang Paglilinaw sa Katotohanan

Kinailangan nilang maglaan ng emergency meeting sa harap ng desk. Naroon sina Delos Reyes, ang hepe, ang investigator, si Sandoval, si Raf, si Lola, at ilang saksi mula sa barangay.

“Base sa initial review,” sabi ni Sandoval, “mali ang address sa warrant. Ang nakalagay ay Lopez Residence, Lot 7, Block 4. Ang sinalakay ninyo, Mendoza Residence, Lot 9, Block 4. Hindi simpleng typographical error iyon. Iba ang pamilyang tinarget sa papel, iba ang sinalakay ninyo sa actual.”

“Nagkamali lang ng numbering—” depensa ni Delos Reyes.

“Ang pagkakamali sa numbering,” sabi Sandoval, “ay pwedeng maghiwalay sa legal at illegal. At higit sa lahat, may video tayong nagpakita ng excessive force sa isang senior citizen. Colonel, alam ninyo ang ibig sabihin nito, ‘di ba?”

Napakamot ang hepe, halatang nahihiya.

“Attorney,” sabi niya. “Kung ganito kalinaw ang mga ebidensya, ayaw kong ipagtanggol ang maling galaw. Siguro… kailangan nating i-relieve muna si SPO1 Delos Reyes habang umiikot ang imbestigasyon.”

“Hindi lang relieve,” sagot ni Sandoval. “Kundi i-turn over sa Internal Affairs Service. At posibleng humarap sa kasong administratibo at kriminal.”

“Hindi pwedeng ganyan lang!” singhal ni Delos Reyes. “Ako ang sinuntok! Ako ang biktima rito!”

“Biktima?” sagot ni Sandoval, malamig ang tono. “Kung walang video, oo. Ikaw ang biktima. Pero ngayon, lumabas ang buong konteksto. Ang tanong: bakit ka sinuntok? Eh kung ginawa mo lang ang trabaho mo nang maayos, may manununtok ba sa’yo?”

Tahimik ang lahat.

Si Raf, nakatayo sa tabi ni Lola, hindi makapaniwala sa bilis ng pangyayari. Mula sa pagiging akusado, unti-unti, lumilitaw ang katotohanan.

“Ngayon,” patuloy ni Sandoval, “si Raf ay may kasong direct assault technically, dahil sinuntok niya ang isang pulis. Pero may mitigating circumstance: provocation, defense of a relative, at illegal exercise of authority ng pulis. Maaari kaming maghain ng counter-complaint: grave coercion, violation of rights of a senior citizen, illegal search.”

Tumingin siya kay Raf.

“Anak,” sabi ni Sandoval, “ready ka bang ipaglaban ‘to hanggang dulo? Hindi lang para sa’yo, kundi para sa Lola mo, at para sa komunidad?”

Tiningnan ni Raf si Lola. Ang matandang palaging nagsasabing “huwag manahimik sa mali” ngayon ay nakatingin sa kanya, may luha, may kaba, pero may kumpiyansa.

“Opo, Sir,” sagot ni Raf. “Kung kailangan pong humarap sa korte, haharapin ko. Kung kailangan pong ipahiya ang maling sistema, gagawin ko. Hindi dahil gusto kong sumikat, kundi dahil gusto kong isang araw… maging pulis na hindi gaya nila.”

X. Epilogo: Taon ang Lumipas

Lumipas ang ilang taon. Maraming hearing, maraming papel, maraming gabi ng pagod. Si SPO1 Delos Reyes, kalaunan, nasuspinde, na-demote, at sinampahan ng kasong kriminal. Hindi man agad naipakulong, pero nawasak ang imaheng pinagmamayabang niya.

Sa kabilang banda, si Raf, sa tulong ni Sandoval at ng mga saksi, naabswelto sa kasong direct assault matapos patunayang may malakas na provocation at attempted abuse of authority ang pulis. Hindi iyon naging madali—pero natuto siyang hindi umatras sa proseso.

Sa huli, nagtapos si Raf nang may parangal sa criminology. Sa graduation speech, binanggit siya ng dean bilang “estudyanteng hindi lang nag-aral ng batas, kundi ipinamuhay ito.”

Makalipas ang ilang taon, pumasok siya sa PNP—oo, maging pulis pa rin, kahit ang dami niyang nakitang pangit. Pero sa unang araw ng training, nang tanungin sila ng instructor:

“Bakit gusto mong maging pulis?”

Sumagot si Raf nang direkta:

“Gusto ko pong maging pulis na hindi kailanman hihila sa braso ng isang matandang babae para lang ipakita na may kapangyarihan ako. Gusto kong maging pulis na kapag mali ang kapwa ko, hindi ako mananahimik. Gusto kong maging pulis na kapag may tulad kong estudyante na pumalag sa mali, hindi ko siya ididikdik sa lupa, kundi makikinig ako.”

Hindi lahat nakaintindi. Pero alam niya, hindi lahat kailangang makaintindi ngayon.

Isang hapon, ilang taon pa ang lumipas, naglalakad si Raf pauwi, suot ang bagong uniporme, dalang dalawang supot ng pandesal. Pagbukas niya ng pinto, naroon si Lola, mas puti ang buhok, mas mabagal kumilos, pero buo pa rin ang boses.

“APO!” sigaw ni Lola. “Ang gwapo namang pulis ni Lola!”

Niyakap siya ni Raf.

“Lo,” sabi niya, “kung hindi dahil sa inyo, baka natakot na ako noon. Baka hindi ako lumaban. Baka ngayon… isa rin akong Delos Reyes.”

Hinawakan ni Lola ang pisngi niya, dahan-dahan.

“Hindi ka magiging gano’n,” sagot ni Lola. “Alam mo kung bakit?”

“Bakit po?”

“Kasi minsan nung bata ka pa, sinuntok mo ang isang mayabang na pulis para ipagtanggol ako,” ngumiti si Lola. “At sa araw na yun, alam ko na: mas malakas ang konsensya mo kaysa sa suntok mo.”

Tumawa si Raf.

Sa labas, patuloy ang buhay sa looban. May mga bata pa ring naglalaro sa kalsada, may tindahan pa ring nagbebenta ng kendi, may pulis pa ring dumaraan. Pero sa komunidad na iyon, kilala nila ang isang pulis na dating estudyanteng sumuntok ng abusadong pulis para iligtas ang kanyang lola sa isang raid—at dahil doon, nagsimula ang maliit pero totoong pagbabago sa paraan nila pagtingin sa batas.

At sa tuwing may magnanakaw ng prutas sa tindahan at tatakbo, si Raf, hindi agad bubunot ng baril. Una, sisigaw:

“Hoy! Lapit ka rito!”

At kapag nahuli niya, hindi suntok ang ibibigay niya—kundi tanong:

“Bakit mo ginawa ‘to? May ibang paraan para mabuhay nang hindi namumuwersa.”

Kasi minsan, ang tunay na lakas, hindi sa kamao sinusukat. Pero kung sakaling dumating ang ibang Delos Reyes na mang-aapi ulit ng mahihina—handa pa rin ang kamao niya.

Hindi para abusuhin.

Kundi para ipagtanggol.

At sa puso niya, ang boses ni Lola:

“Huwag kang kukuha ng hindi sa’yo.
At huwag na huwag kang mananahimik sa harap ng mali.”