MADALAS PAGALITAN NG GURO ANG BATA DAHIL LAGING LATE SA KLASENANG SUNDAN NYA ITO, TUMULO ANG LUHA…

Likod ng Pagka-Late

I. Ang Estudyanteng Lagi Nang Nahuhuli

Sa maliit na baryo ng San Ildefonso, may isang pampublikong paaralan na napapalibutan ng palayan at punong mangga. Dito nag-aaral si Nico, labindalawang taong gulang, payat, maitim sa araw, at laging may dalang lumang backpack na halos tanggal na ang zipper.

Si Nico ang pinakakilala sa Grade 6–Mapagkalinga, hindi dahil sa galing sa klase, kundi dahil sa iisang dahilan:

Lagi siyang late.

Araw-araw, kapag nagsisimula na ang flag ceremony at nasa kalagitnaan na ng Panatang Makabayan, saka pa lang siya tatakbong papasok sa gate, pawis na pawis, hinihingal, at madalas walang medyas. Minsan bitbit pa niya ang nakabuhol na sapatos, suot ang unipormeng lukot at may mantsa ng putik.

“Eto na naman si Nico,” bulong ng ilang kaklase.

“Siguradong papagalitan na naman ‘yan ni Ma’am Reyes,” sabat ng isa pa, sabay tawa nang mahina.

Si Ma’am Teresa Reyes, adviser nila, ay kilala sa pagiging istrikto at disiplinado. Mahigpit sa oras, mahigpit sa assignment, mahigpit sa uniform. Para sa kaniya, kung hindi masasanay ang mga bata sa oras ngayon, paano pa sa pagdating ng panahon?

Kaya sa tuwing papasok si Nico nang late, hindi niya ito pinalalampas.

“Nico!” malakas na tawag ni Ma’am Reyes habang papasok ang bata sa silid. “Anong oras na? Ilang beses na ba kitang pinaalalahanan tungkol sa pagiging on time?”

Yuyuko lang si Nico at mahihinang sasabihin, “Pasensya na po, Ma’am. May inayos lang po sa bahay.”

Pero sa dami ng pagkakataong nasabi na niya ang parehong dahilan, naging tunog palusot na ito sa tenga ni Ma’am Reyes.

“Lagi ka na lang may dahilan,” malamig na sagot ng guro. “Umupo ka na. Mamaya, kausapin mo ako sa faculty.”

At magsisimula ang klase na may nakausling tinik sa dibdib ni Nico—hindi dahil sa sermon, kundi dahil wala siyang lakas ng loob na sabihin ang tunay na dahilan ng pagiging late niya.

II. Ang Buhay sa Bahay

Nakatera si Nico kasama ang kanyang nakababatang kapatid na si Migs, pitong taong gulang, at ang kanilang ina na si Aling Rosa, isang labandera at tindera sa palengke. Ang ama nilang si Mang Lando ay pumanaw dalawang taon na ang nakalipas dahil sa sakit sa baga.

Mula noon, si Aling Rosa na ang tumayong ama at ina. Pero hindi sapat ang kita, kaya kinailangan niyang pumasok sa labada sa bayan at magbukas ng maliit na puwesto ng gulay tuwing gabi.

Dahil dito, madalas gabi na kung makauwi si Aling Rosa. Si Nico, bilang panganay, ang nag-aalaga kay Migs.

Gising pa lang ang mga manok, gising na si Nico.

“Nico,” mahina at paos ang boses ni Aling Rosa isang madaling-araw. “Ako na sana ang magigising, kaso sobrang bigat pa ng katawan ko. Pakigising si Migs, ha? Pakipakain na rin siya. Tapos pakibanlawan ‘yung mga uniform ninyo, nakasampay pa sa likod bahay.”

Tumango si Nico, kahit inaantok pa. “Opo, Nay. Ako na po bahala.”

Ang umaga niya ay hindi simpleng “ligo-tapos-eskuwela” tulad ng mga kaklase niya. Sa loob ng dalawang oras bago ang pasok, kailangan niyang:

Gisingin at pakainin si Migs
Ihanda ang uniform ng kapatid, pati assignment nito sa Grade 2
Mag-igib ng tubig mula sa poso sa kabilang kanto
Banlawan ang uniform nilang mag-ate, minsan pati uniporme ng nanay kung may labada
Magluto ng kanin sa uling at magprito ng itlog, kung may pambili

Kapag napatingin siya sa orasan, madalas malapit na sa oras ng flag ceremony.

“Kuya, sabay na tayo!” sigaw ni Migs, nakangiting hawak ang maliit na bag.

“Oo, Migs, kaso…” Tumingin si Nico sa nakasampay niyang uniporme, basa pa. “Hindi pa tuyo ang uniform ko. Sa’yo muna ‘yung medyo tuyo. Ako na ang bahala rito.”

Madalas si Migs ang mas maayos ang bihis at mas maagang nakakaalis. Si Nico, naghihintay pang bahagyang matuyo ang sariling uniporme, o kung minsan, nagsusuot na lang ng medyo basa.

“Nico, baka ma-late ka na naman,” paalala ni Aling Rosa habang nag-aayos ng baon ng bunso.

“Okay lang, Nay,” pilit na nakangiting sagot ng bata. “Basta makarating po kami ni Migs sa school.”

Pero sa loob-loob niya, ramdam na niya ang parating na sermon.

III. Ang Guro na Mahigpit sa Oras

Si Ma’am Teresa Reyes ay tatlumpu’t limang taon nang guro. Sa dami ng estudyanteng dumaan sa kanya, sanay na siya sa samu’t saring dahilan—trapik, baha, nakatulog, na-late ang jeep, may ginawa sa bahay. Para sa kanya, kung gusto, may paraan; kung ayaw, laging may dahilan.

Kaya nang dumating si Nico sa klase niya, unang buwan pa lang, napansin na niya agad.

“Bata pa lang tamad na sa oras, paano pa kaya ‘pag high school na ‘yan?” bulong niya minsan kay Teacher Joy sa faculty.

“Baka naman may problema sa bahay,” sagot ni Teacher Joy.

“Lahat naman may problema sa bahay, Joy,” sagot ni Ma’am Reyes. “Pero hindi lahat late. Hindi ko puwedeng hayaan na maapektuhan ang buong klase dahil sa kanya.”

Isang umaga, matapos ma-late na naman si Nico nang halos sampung minuto, pinatayo siya ni Ma’am Reyes sa harap ng klase.

“Mga bata,” aniya, “ito si Nico. Hindi ko siya pinapahiya, pero gusto kong maging aral ito sa inyo. Kapag hindi ninyo pinapahalagahan ang oras, hindi ninyo pinapahalagahan ang edukasyon ninyo.”

Namilog ang mata ni Nico, napayuko, halos maiyak sa hiya. Ramdam niya ang tingin ng mga kaklase—may naaawa, may natutuwa na hindi sila ang napagalitan.

“Nico,” patuloy ni Ma’am Reyes, “ilan na ba ang tardy mo ngayong quarter?”

“P-pito na po, Ma’am,” halos pabulong niyang sagot.

“Pitong beses sa isang buwan? Paano mo maipapaliwanag yan?”

“May inaasikaso lang po kasi ako sa bahay, Ma’am…”

Akmang sasagot pa siya, pero pinutol na siya ng guro.

“Hindi sapat ‘yan. Kung nagpupuyat ka, mag-adjust ka ng oras. Kung may gawaing bahay, kausapin mo ang nanay mo. Hindi puwede na parating ganyan. Umupo ka na.”

Umupo si Nico, ramdam ang pagkapaso ng pisngi. Sa sulok ng classroom, tahimik na nagtatago ang luha sa gilid ng kanyang mga mata.

IV. Ang Kaibigang Nakakakita

Hindi lahat ng kaklase ni Nico ay natutuwa sa sitwasyon. May isa, si Karla, top student ng klase, tahimik ngunit mapagmasid.

Napansin ni Karla na tuwing uwian, hindi kaagad umuuwi si Nico. Madalas ay naglilinis pa ito ng silid, kahit hindi siya ang naka-assign. Minsan nakikitang nagwawalis sa hallway o tumutulong sa janitor.

Isang hapon, nagtanong si Karla.

“Nico, bakit hindi ka pa umuuwi? Malayo pa bahay niyo, ‘di ba?”

Ngumiti si Nico, hindi tumitingin. “Wala lang. Sayang ang oras, libre namang tumulong.”

“Pero di ba may gagawin ka pa sa bahay?”

“Meron,” amin niya. “Pero kaya naman siguro.”

Hindi na nag-usisa si Karla, pero may naitanim na tanong sa isip niya.

Kinabukasan, maaga siyang pumasok sa paaralan. Pagdating pa lang niya sa gate, may nakita siyang pamilyar na batang tumatakbo nang habol-hininga—si Migs, kapatid ni Nico.

“Migs?” tawag ni Karla. “Bakit mag-isa ka? Nasaan si kuya mo?”

“Sa bahay pa po,” sagot ni Migs, habol ang hininga. “Naghuhugas pa ng plato tsaka naglalaba ng uniform nila ni Nanay.”

Nagulat si Karla. “Siya ang naglalaba?”

“Opo. Kagabi po kasi, sumakit ‘yung likod ni Nanay. Kaya sabi ni Kuya, siya na raw muna. Tapos… siya pa po nagluto ng almusal namin.”

Humigpit ang hawak ni Karla sa bag niya. Biglang nagbago ang tingin niya kay Nico. Hindi pala basta tamad o pasaway ang kaklase niya. May pinapasan pala itong responsibilidad na lampas sa edad niya.

V. Ang Lihim na Nasaksihan

Isang araw ng Sabado, naisipan ni Karla na dumaan sa bahay nina Nico. Gusto niyang kunin sana ang notes nito para sa project nilang group work. Hindi niya sinabihan ang kaklase; gusto lang niyang sorpresahin.

“Sa may dulo po ng Sitio Maligaya ‘yung bahay ng bata,” sabi ng tricycle driver. “Sa tabi ng poso.”

Pagdating niya sa lugar, nasalubong niya ang ilang maglalaro sa kalsada. Tinanong niya kung nasaan ang bahay nina Nico. Itinuro nila ang isang maliit na barung-barong na yari sa pinagtagpi-tagping yero at plywood.

Tahimik siyang lumapit, at mula sa siwang ng pintuang halos walang bisagra, narinig niya ang boses ng bata.

“Migs, pakipasa ‘yung timba. Kailangan ko nang ibabad ‘tong uniform mo, baka hindi na matuyo mamayang hapon.”

“Sige, Kuya!” masiglang sagot ni Migs.

Sumilip si Karla.

Nakita niyang nakayuko si Nico sa harap ng malaking planggana, nagsasabon ng uniporme nilang magkapatid. Sa gilid, nakabukod ang uniporme ni Aling Rosa. Kita rin niya si Aling Rosa, nakaupo sa papag, may nakabalot na tuwalya sa baywang, at parang hirap umupo.

“Anak, ako na diyan,” mahinang sabi ng ina. “Nakakahiya sa’yo, puro ka na lang trabaho.”

Umiling si Nico, nakangiti.

“Nay, hindi nakakahiya ang tumulong,” sagot niya. “Saka gusto ko pong maayos ang itsura namin ni Migs sa school. Ayokong mapagalitan na naman kami ni Ma’am dahil amoy-labahin kami.”

Napakagat-labi si Karla. Doon niya naunawaan: ginagawa ni Nico ang lahat para hindi sila maging kahiyahiya sa klase, pero sa proseso, nalalate siya.

“Kuya, hindi ka ba papasok ngayon?” tanong ni Migs.

“Sabado ngayon, ‘no?” natatawang sagot ni Nico. “Pero baka mamaya, pupunta ako sa school. Tutulong ako kina Kuya Jun maglinis, para kung sakaling malate ako sa Lunes, hindi masyadong galit si Ma’am.”

Tumulo ang luha ni Karla nang marinig iyon. Hindi niya inasahan na sa likod ng bawat sermon ni Ma’am Reyes, may batang nagsusumikap, nag-aadjust, pero laging kapos sa oras.

Tahimik siyang umalis, may mabigat na dala sa puso.

VI. Huling Patak ng Pasensya

Lunes. Maulap ang langit, at umuulan ng mahina.

Sa faculty room, nagtatali ng buhok si Ma’am Reyes, handa nang pumasok sa klase. Bilang adviser, proud siya sa progreso ng klase—maliban kay Nico, na patuloy na late.

“Teresa, walang Nico sa flag ceremony kanina,” paalala ni Teacher Joy. “Baka gusto mong kausapin ang magulang.”

“Ilampung beses ko nang sinabing papuntahin ang nanay niya sa PTA meeting, ni minsan hindi sumulpot,” iritang sagot ni Ma’am Reyes. “Kung hindi susunod ang magulang, paano susunod ang anak?”

Pagsapit ng oras ng unang subject, nagsimula na ang klase. Nasa ikalawang talata na si Ma’am Reyes sa paghahalaman ng Filipino nang marinig nila ang marahang katok sa pinto.

Pagbukas, pumasok si Nico, basang-basa ang buhok, may putik pa sa laylayan ng pantalon.

“Nico,” mariing sabi ni Ma’am Reyes, “ilang minuto ka na namang late?”

“Fifteen minutes po, Ma’am,” amin ng bata.

“Nakikita mo bang andito ang buong klase, kumpleto, nakaupo na, nakikinig? Bakit ikaw hindi?”

“Naghatid lang po kasi ako kay—”

“Nico!” biglang sigaw ng guro, hindi napigilan ang inis. “Sawa na ako sa dahilan mo. Ulan lang ‘yan. Anong akala mo, hindi umuulan sa bahay ng iba? Pero nasa oras sila. Sila, may respeto sa oras ng klase. Ikaw?”

Tahimik ang silid. Walang kumikilos. Tanging patak ng ulan sa bubong at boses ni Ma’am Reyes ang maririnig.

“Hindi ka lang nahuhuli sa oras,” dagdag niya, “nahuhuli ka rin sa takbo ng buhay. Kung ngayon pa lang hindi mo kayang disiplinahin ang sarili mo, paano ka pa aasenso? Akala mo ba maaabot mo ang pangarap mo kung ganyan lagi?”

Yumuko si Nico. Nanginginig ang kamay. Sa tagal ng pinipigilan, hindi na niya napigilan ang luha. Isa, dalawa, hanggang sa tuluyan nang bumuhos.

“Pasensya na po, Ma’am,” garalgal niyang sabi. “Pasensya na po talaga.”

Walang nakapagsalita. Maging si Ma’am Reyes ay bahagyang natigilan sa nakitang pagluha ng bata—hindi simpleng tampo, kundi iyak na may dalang bigat.

Babasagin na sana niya ang katahimikan ng isa na namang sermon, nang biglang tumayo si Karla.

“Ma’am…” nanginginig ang boses ni Karla. “Pwede pong magsalita?”

VII. Ang Boses ng Katotohanan

Tumingin si Ma’am Reyes kay Karla, nagulat sa lakas ng loob ng tahimik na estudyante.

“Ano ‘yon, Karla?”

“Ma’am… hindi ko po pinagtatanggol si Nico dahil kaibigan ko siya. Gusto ko lang pong ikuwento ‘yung nakita ko.”

At doon, sa harap ng buong klase, ikinuwento ni Karla ang nakita niya noong Sabado sa bahay nina Nico—ang paglalaba, pag-aalaga kay Migs, pag-aasikaso sa ina nilang may sakit sa likod.

“Ma’am,” sabi ni Karla, “si Nico po, hindi po siya tamad. Hindi po siya bastos sa oras. Sa totoo lang, mas maaga pa po siyang gumigising kaysa sa atin. Pero kasi po, siya ang gumagawa ng halos lahat sa bahay. Bago pa lang po siya makaalis, magluluto pa siya, mag-iigib, magpapakain sa kapatid. Hindi ko po alam ‘yon dati. Akala ko rin, pabaya siya. Pero nagkamali po ako.”

Napatingin ang buong klase kay Nico, na ngayon ay halos hindi makatingin sa kahit kanino. Ramdam niya ang init sa pisngi, hindi na lang dahil sa hiya, kundi dahil nabunyag ang lihim na matagal niyang pinasan mag-isa.

“Nico,” mahinang tanong ni Ma’am Reyes, “totoo ba ‘yon?”

Marahan siyang tumango, pinupunasan ang luha gamit ang likod ng kamay. “Pasensya na po kung hindi ko po nasabi nang maayos. Ayaw ko po kasing mamukha kaming kawawa. Gusto ko pong maging normal lang, kagaya ng iba.”

“Bakit hindi mo sinabi sa akin?” tanong ni Ma’am Reyes, ngayon ay may halong pagsisisi ang boses.

“Natatakot po ako,” sagot ni Nico. “Akala ko po, iisipin niyo lang na palusot. Tsaka… nahihiya rin po ako para kay Nanay. Ayaw ko pong isipin niyo na pinapabayaan niya kami. Sobrang sipag po ni Nanay. Kaso po, mag-isa lang siya.”

Tahimik ang guro. Parang may matalim na salitang tinuya ang konsensiya niya—hindi galing sa iba, kundi galing sa sarili niyang loob. Sa haba ng panahon bilang guro, nakalimutan niyang may mga istorya sa likod ng bawat pagkakamali.

VIII. Ang Pagkabasag ng Puso ng Guro

Hindi sanay si Ma’am Reyes na nauutal. Pero sa sandaling iyon, naramdaman niyang hindi siya ang nasa posisyong magturo, kundi ang natuturuan.

“Nico,” mahinahon na ngayon ang tono niya, “pwede ba… pwede ba kitang puntahan sa bahay ninyo mamaya?”

Lalong namula si Nico. “Ma’am, hindi na po kailangan…”

“Gusto ko,” mariin pero malambing na sabi ng guro. “Hindi para sermunan kayo, kundi para makilala ang pamilya mo. Marapat lang na ang gurong nagagalit sa estudyante ay alam ang pinanggagalingan nito.”

Tiningnan niya ang buong klase.

“Class, may natutunan ba kayo sa araw na ‘to?” tanong niya.

Nagtaas ng kamay si Karla.

“Ma’am, natutunan ko pong hindi lahat ng nakikita natin ay buong katotohanan. Minsan, parte lang.”

Sumunod si Migs—ay, wala pala si Migs sa klase, pero maraming kamay ang nagtaas, sabay-sabay na nagsabi ng kani-kaniyang realization.

“Ma’am, natutunan ko pong huwag agad manghusga.”

“Ma’am, na kahit late, hindi ibig sabihing tamad.”

Napangiti nang mapait si Ma’am Reyes. “Ako rin,” sabi niya sa sarili. “Ako rin, may natutunan.”

IX. Pagdalaw sa Tahanan

Hapon. Katatapos lang ng klase. Suot pa rin ni Ma’am Reyes ang uniform, ngunit mabigat ang hakbang habang kasama si Karla papunta sa Sitio Maligaya.

“Ma’am, sigurado po ba kayo?” tanong ni Karla. “Baka po hindi handa si Nico na makita kayong bigla.”

“Nakipag-usap na ako sa kanya sa faculty,” sagot ni Ma’am Reyes. “Pumayag siya. Gusto ko lang talagang makita ang tunay niyang mundo.”

Pagdating nila sa harap ng barung-barong, huminga nang malalim si Ma’am. Kumatok siya.

“Pasok po,” sagot ni Nico mula sa loob.

Pagpasok, bumungad sa kanya ang maliit na espasyo: isang papag, isang lamesang kahoy, isang lumang kalan, at ilang walis sa sulok. Nandoon si Migs, nag-aaral ng sulat; si Aling Rosa, nakaupo, halatang nagulat sa bisita.

“Magandang hapon po,” magalang na bati ni Ma’am Reyes, bahagyang yumuko. “Ako po si Teresa Reyes, guro po ni Nico.”

Napataranta si Aling Rosa. “Ay, Ma’am! Pasensya na po, hindi po kami nakapaghanda. Ang gulo ng bahay, pasensya na po…”

Mabilis na umiling si Ma’am. “Hindi po kailangang maghanda. Gusto ko lang po kayong makilala.”

Umupo sila sa maliit na bangko. Tahimik sa loob, tanging ingay ng kuliglig sa labas ang maririnig.

“Ma’am,” panimula ni Aling Rosa, “pasensya na po kung napapagalitan niyo si Nico. Alam ko pong madalas siyang late. Hindi ko lang po alam kung paano siya matutulungan. Minsan, gusto ko na lang po siyang pagsabihan na huwag nang tumulong sa bahay, pero… no choice po kami. Kung hindi siya kikilos, sino pa?”

“Hindi niyo po kailangang humingi ng pasensya sa akin, Aling Rosa,” sagot ni Ma’am, ramdam ang bigat. “Ako ang dapat humingi ng pasensya sa inyo. Ang tagal ko pong pinagalitan si Nico nang hindi man lang nalalaman ang sitwasyon ninyo.”

Napaluha si Aling Rosa. “Ma’am, guro po kayo. Karapatan niyo pong disiplinahin ang anak ko. Baka naman po talaga may pagkukulang din kami.”

Umiling muli si Ma’am. “May pagkukulang tayong lahat. Pero ngayon, gusto kong simulan sa pag-unawa.”

Tumingin siya kay Nico, na tahimik lang sa isang sulok.

“Nico,” sabi niya, “mula bukas, gusto kong subukan natin ang ibang paraan. Susubukan kong kausapin ang principal para makapagbigay sa’yo ng special pass—kung sakaling ma-late ka dahil sa gawaing bahay, maaari kang pumasok sa klase nang hindi na kailangan pang tumayo sa harap at mapahiya. Pero kapalit nito, mangangako ka sa akin na gagawin mo ang lahat, kahit kaunting tulong, para hindi ka na rin masyadong ma-late.”

Napatitig si Nico kay Ma’am Reyes. “Ma’am… ibig sabihin po, hindi niyo na po ako sisigawan sa harap ng klase?”

Ngumiti si Ma’am, may bahid ng lungkot. “Hindi na nang walang dahilan at hindi na nang hindi muna nakikinig.”

X. Bagong Simula

Kinabukasan, may napansin ang Grade 6–Mapagkalinga.

Pagpasok ni Nico, limang minuto pa lang mula nang mag-umpisa ang klase. Dati, sigurado na ang sermon. Pero sa halip na sigawan, isang tango ang ibinigay ni Ma’am Reyes.

“Nico,” tawag niya, “salamat sa pagha-habol. Maupo ka na. Mamaya, pag-usapan natin ‘yung schedule mo, ha?”

Nagbulungan ang ilang kaklase.

“Uy, bakit hindi na siya napagalitan?”

“Baka na-under observation na lang,” biro ng isa, pero si Karla, nakangiti lang. Alam niyang may mas malalim na nangyari.

Sa mga sumunod na araw, unti-unting nagbago ang takbo ng buhay ni Nico:

Tinulungan ni Ma’am Reyes na gumawa ng daily schedule, kung saan may oras para sa gawaing bahay at oras para sa paghahanda sa eskuwela.
Nakipag-usap ang guro sa guidance counselor at sa barangay para mabigyan ng kaunting ayuda ang pamilya ni Nico—isang kariton para sa paninda ni Aling Rosa, at ilang school supplies.
Nag-volunteer ang ilang kaklase, kabilang si Karla, na magbahagi ng konting baon o lumang gamit, hindi bilang kawanggawa kundi bilang pakikiisa.

Unti-unti, nabawasan ang pagka-late ni Nico. Minsan late pa rin, pero mas maaga na. At sa tuwing late siya, hindi na sermon ang sumasalubong, kundi mahinahong tanong:

“Nico, anong nangyari? May maitutulong ba kami?”

XI. Ang Pagtulo ng Luha

Isang araw, may ipinatawag ang principal na special assembly. Lahat ng guro at Grade 6 students ay naroon sa covered court.

“Ngayong hapon,” panimula ng principal, “may ibabahagi sa atin si Ma’am Reyes tungkol sa isang mahalagang aral sa pagdidisiplina at pag-unawa sa ating mga estudyante.”

Kinabahan si Nico. Akala niya, siya na naman ang magiging halimbawa sa harap ng lahat.

Tumayo si Ma’am Reyes sa entablado, hawak ang mikropono. Kita sa mukha niya ang seryoso ngunit malambing na ekspresyon.

“Mga bata,” panimula niya, “kilala ninyo ako bilang istriktong guro. At totoo ‘yon. Naniniwala ako sa oras, sa disiplina, sa pagsunod sa patakaran. Ngunit nitong mga nakaraang linggo, may isang estudyante akong nagturo sa akin ng mas mahalagang bagay: ang unawain ang hindi nakikita.”

Huminga siya nang malalim, pilit na pinipigilan ang pag-iyak.

“Matagal kong pinapagalitan ang batang ito dahil lagi siyang late. Lagi kong iniisip, tamad, pabaya, walang respeto. Ngunit nang makita ko ang buhay niya sa labas ng classroom—kung paano siya gumigising nang maaga para sa gawaing bahay, kung paano niya inaasikaso ang kapatid at ina—doon ko na-realize na hindi pala lahat ng late ay walang pakialam. May iba, sobra lang ang responsibilidad kaysa sa oras na meron sila.”

Nagsimulang mamasa ang mata ni Ma’am Reyes.

“At doon,” dugtong niya, “tumulo ang luha ko. Dahil sa tagal ng pagiging guro ko, nakalimutan kong ang bawat estudyante ay may sariling laban. Hindi sapat ang makita natin sila sa apat na sulok ng silid-aralan.”

Tumingin siya kay Nico, na nakaupo sa gitna ng maraming estudyante, nakatungo.

“Nico, pwede ka bang tumayo?” pakiusap ni Ma’am.

Dahan-dahang tumayo ang bata, nanginginig.

“Gusto kong humingi ng tawad sa’yo… sa harap ng lahat,” sabi ng guro, ngayon ay tuluyan nang tumutulo ang luha. “Pasensya na, Nico, dahil hinusgahan kita nang hindi kita kilala. Pasensya na, dahil pinaramdam ko sa’yo na kabiguan ka, sa halip na makita ang pagsisikap mo.”

Namula ang mata ni Nico. Hindi niya inasahan ito. Ang gurong laging sumisigaw sa kanya, ngayo’y humihingi ng tawad.

“Ma’am…” garalgal niyang tugon, “ako po dapat ang humingi ng pasensya dahil lagi akong late.”

Lumapit si Ma’am Reyes sa kanya, ibinaba ang mikropono, at marahang niyakap si Nico. Nagtilian ang ilang kaklase, ang iba naman ay napaluha.

Sa sandaling iyon, nawala ang agwat sa pagitan ng guro at estudyante. Ang natira na lang ay dalawang taong parehong natutong maging mas mabuti.

XII. Aral sa Likod ng Orasan

Lumipas ang ilang buwan. Sa pagtatapos ng taon, muling tinawag ang mga honor students at special awardees.

Laking gulat ni Nico nang marinig ang pangalan niya.

“Nico Dela Cruz – Most Improved Student at Natatanging Halimbawa ng Pagsisikap.”

Hindi siya top 1, hindi siya valedictorian, pero para sa kanya, parang ganoon na rin. Tumayo siya, umakyat sa entablado, at tinanggap ang simpleng medalya.

Sa gilid, nakatayo si Aling Rosa, nakasuot ng pinakamaganda niyang blusa. Pinipigilan niya ang luha pero hindi niya kinaya nang makita ang ngiti ng anak.

Pagkalapit ni Nico, niyakap niya ito nang mahigpit.

“Anak, sobrang proud ako sa’yo,” bulong niya. “Lahat ng pagod mo, may kapalit pala.”

“Salamat po, Nay,” sagot ni Nico, humahagulgol na sa tuwa. “Kung hindi po dahil sa inyo, wala po ako rito.”

Lumapit din si Ma’am Reyes, may hawak na rosaryo na lagi niyang dala.

“Nico,” sabi niya, “ito, regalo ko sa’yo. Hindi ito mahal, pero simbolo ito ng pagdarasal ko para sa’yo araw-araw. Sana, sa tuwing malalate ka man sa buhay, maalala mong may Diyos at mga taong naniniwala sa’yo.”

Tinanggap ni Nico ang rosaryo, mahigpit ang hawak.

“Ma’am,” nakangiti niyang sagot, “sisikapin ko pong hindi na malate—hindi lang sa klase, kundi sa mga pagkakataong kailangan kong tumulong sa iba.”

Nagpalakpakan ang buong klase. Si Karla, si Migs, ang mga kaklase, at mga guro, lahat ay saksi kung paano ang isang batang madalas ma-late ay naging inspirasyon ng buong paaralan.

XIII. Huling Mensahe

Pag-uwi nila sa bahay, nadaanan nila ang lumang poso. Dito, ilang beses nang tumakbo nang habol-hininga si Nico, nagbabanlaw ng uniporme, nag-iigib ng tubig bago pumasok. Ngayon, huminto siya sandali at tumingin sa langit.

“Nay,” tanong ni Nico habang magkahawak-kamay silang mag-ina, “naaalala niyo po ba ‘yung mga araw na halos ayaw ko nang pumasok dahil nahihiya ako kay Ma’am?”

“Oo naman,” sagot ni Aling Rosa. “Pero buti na lang, hindi ka sumuko.”

Napangiti si Nico.

“Kung may mga batang tulad ko na lagi pang napapagalitan dahil late,” sabi niya, “sana po makatagpo rin sila ng gurong tulad ni Ma’am—mahigpit pero handang makinig; marunong magtuwid, pero marunong ding umamin ng pagkakamali.”

At sa puso ni Nico, may isang pangarap ang unti-unting nabuo:

Balang araw, gusto niyang maging guro. Guro na hindi lang titingin sa orasan, kundi sa puso ng bawat estudyante.

Dahil natutunan niya na:

Oo, mahalaga ang oras.
Pero mas mahalaga ang pag-unawa sa kung ano ang nangyayari sa pagitan ng bawat tik-tak ng orasan sa buhay ng isang bata.

At kung sakaling may makaharap siyang batang madalas ma-late, hindi agad sermon ang ibibigay niya.

Tatanungin niya muna:

“Anak, anong laban ang pinagdadaanan mo bago ka makarating dito?”

Doon magsisimula ang tunay na edukasyon—hindi lang sa pagbabasa at pagsulat, kundi sa pagmamahal at pakikipagkapwa-tao.