Iniwan ng Ama ang mga Anak sa Bundok… Pero Isang Matandang Magsasaka ang Nagligtas sa Kanila!

Sa Lilim ng Ulap

I. Paunang Salita

Sa isang liblib na baryo sa paanan ng bundok, ang hangin ay laging malamig at ang mga ulap ay tila dumadapo sa mga balikat ng punò. Dito, ang mga alon ng damo ay umiindak sa ihip ng hanging amihan, at ang mga kuwento ay dumadaloy gaya ng mga ilog—may mga batong sagabal, ngunit laging nakakarating sa lawa ng katotohanan. Narito ang salaysay ng magkakapatid na iniwan sa bundok, at ng isang matandang magsasakang naghandog ng pag-asa—isang kwento ng sugat na tinahi ng pag-ibig, at ng hiwaga ng kapatawaran.

II. Ang Pag-akyat

Tauhan:

Lando: ama, pinanday ng hirap at lihim, may bigat sa balikat na hindi lang alat ng pawis.
Maya: 14 gulang, matalas ang isip, marunong magbasa ng ulap at lilim.
Siloy: 9 gulang, mailap sa katahimikan, may mata ng sisiw—mabilog, masidhi sa paghanap ng ilaw.

Tumaob ang hapon at dilaw ang gilid ng langit nang akyatin ni Lando ang makikitid na daan kasama ang kanyang mga anak. “Sasaglit lang tayo sa kubo ni Tatang sa itaas,” aniya, pilit pinapadulas ang boses. Kay Maya, tila may kumakaluskos na pangamba sa ilalim ng mga salita. Si Siloy naman ay kumakanta-kanta, kakaunti lamang ang alam na tono, paulit-ulit na parang dasal.

Umangat ang halumigmig habang sila’y tumatawid sa batis. Sa bawat hakbang, rinig ang langitngit ng mga tuyong sanga. Nang sumapit sila sa isang maliit na pasimano ng bangin, may kubo nga roon—bali-bali ang ilang kawayan, ngunit may bubong na pawid pa ring kumakapit. “Sandali lang,” sabi ni Lando, ipinapwesto ang mga bata sa loob, pinupunasan ang pawis na parang may sinusuksok na lihim sa ilalim ng kanyang balat.

“Maya,” mahinang sabi niya, “alagaan mo ang kapatid mo. Babalik ako. Kukunin ko lang ang iniwang sako ng bigas.” Nilingon niya si Siloy, hinalikan sa noo, at nagtagal ang labi niya roon na parang nagdadasal. Tumalikod siya, bumaba sa hagdan, at nawala sa lilim ng mga puno.

Ang mga oras ay hiniwa ng huni ng kuliglig. Ang dilim ay unti-unting lumapit, parang daga na dahan-dahang umuubos ng tinapay ng liwanag.

“Babalik siya,” wika ni Maya, parang nangangaral sa sarili. Si Siloy tumango, ngunit ang buka ng kanyang bibig ay naghahabol ng hangin—nagbabadya ng pag-iyak na ayaw kumawala.

III. Unang Gabi sa Bundok

Bumigat ang ulap; ang hamog ay pumasok sa kubo na parang nakikihati sa hininga ng magkapatid. Sa labas, may kumaluskos—pagsayaw ng dahon, o mga paa ng maliliit na hayop? “Ikaw ang matulog,” sabi ni Maya kay Siloy, “ako muna ang magbabantay.”

Napapikit man si Siloy, akin ang gabi sa mga mata ni Maya. Sa kanyang isip, nagbabanggaan ang mga tanong: Bakit tila iba ang titig ng ama kanina? Bakit sinabi niyang sa kubo ni Tatang gayong matagal nang wala si Tatang? Sa sulok ng kubo, may lumang banig at isang palanggana. Sa pako, may nakasabit na sumbrerong laon; parang anino ng taong matagal nang umalis.

“Pa,” anas ni Maya sa hangin, “asan ka na?”

Sumagot ang bundok sa anyo ng hangin—humuhudyat ng pagdating ng ulan.

IV. Ang Matandang Magsasaka

Kinabukasan, ang araw ay manipis lang, parang pagod. Ginising si Maya ng alingasngas: may paa sa labas. Kinuha niya ang patpat at tumayo sa bungad.

“Uy, huwag,” wika ng boses na basag ngunit maamo. “Sibat lang ang dala ko, pang-bayabas.”

Isang matandang lalaki ang tumindig sa liwanag—kulubot ang balat, kupas ang kamisa, at may dalang bayong. “Ako si Tatang Sebio,” pakilala niya, “nagtatanim sa lambak sa kabila. Akala ko walang tao na rito simula nang bumigay ang bubungan noong nakaraang bagyo.”

Nagtagpo ang tingin nila. May nakita si Tatang sa mata ni Maya—isang apoy na tinatabingan ng usok. “Nasaan ang magulang niyo?” tanong niya, banayad.

“Babalik daw po,” sagot ni Maya, umiiwas tumitig.

Dahan-dahang pumasok si Tatang, iniwan ang tsinelas sa hagdan. “May dalang kamote. Huwag kayong masyadong magtiwala sa salitang ‘sandali’ sa bundok. Mahaba rito ang oras.”

Naglatag siya ng dahon ng saging, binalatan ang mga kamote, at ipinasa sa magkapatid. Si Siloy, nakayuko, ngunit nang malasahan ang tamis ng bagong hilaw na iniihaw sa palayok, kumislot ang saya sa kanyang mukha.

“Mananatili muna ako. Hindi pinakamabuti sa batang tulad niyo ang maghintay nang walang apoy,” sabi ni Tatang Sebio, at may kakaibang katiyakan ang timbre ng kanyang tinig—tila may ugat na nakaugat pa sa mas malalim na lupa kaysa sa karaniwan.

V. Ang Araw-Araw sa Kubo

Sa mga sumunod na araw, natutunan ng magkapatid ang daigdig kay Tatang:

Paano magbasa ng ulap—ang mabigat ay ulan, ang mapusyaw ay amihan.
Paano makinig sa lupa—kapag malutong ang yabag, kailangan ng patak; kapag malambot, magpahinga ang paa.
Paano maghanda ng kulob na apoy—para hindi makita ng malalayong mata ang usok.

Si Maya ay natutong gumamit ng itak, maglinis ng palay, at magligpit ng takot sa bulsa. Si Siloy ay nagkaroon ng kaibigang sisiw—isang mailap na ibong maya na palaging dumarapo sa bubong kapag tanghali; pinangalanan niya itong Bukbok.

Sa gabi, nagkukuwento si Tatang. Tungkol sa kanyang kabataan, sa babaeng minahal at nauna nang naglakbay sa kabilang pampang, sa anak na hindi na nakabalik mula sa siyudad. Sa bawat kwento, may mahalagang bato: “Ang tao, iha, hindi nawawala. Minsan lang natin hindi makita ang landas pabalik.”

Minsan, natutulog si Siloy na may hawak na piraso ng kahoy na may ukit na ibon—regalo ni Tatang. Si Maya, gising pa, nagbibilang ng mga bituin sa pagitan ng siwang ng pawid. Sa kanyang dibdib, may kung anong kumikirot at gumiginhawa—parang sugat na napapahiran ng langis.

VI. Ang Balitang Dinala ng Hangin

Isang hapon, dumaan ang mga taga-baryo—dalawang lalaking may kalabaw, naghahatid ng asin at asukal sa mga kubo sa gilid ng bundok. “Tatang Sebio!” tawag nila. “May balita sa ibaba. Si Lando—”

Nalaglag ang tingin ni Maya sa kamay. Si Siloy ay napahinto sa pagguhit sa lupa.

“Ano raw?” tanong ni Tatang.

“Naglayas daw. May utang sa tindero, may nakaaway sa sabungan. May naghahanap na rin—hindi mabuti.”

Naging mabigat ang hangin. Tumingin si Tatang kay Maya at si Maya kay lupa.

Pag-alis ng mga lalaki, tahimik na naglatag si Tatang ng pawid na bagong tuyo. “Ang tao, minsan, napupunta sa bangin. Hindi dahil gusto niyang tumalon, kundi dahil wala na siyang nakikitang kalsada.”

“Hindi pa tapos ang kwento ng ama namin,” anang Maya, mahina pero buo.

“Kung ganon,” sabi ni Tatang, “babantayan natin ang pahina.”

VII. Bagyo sa Itaas

Dumating ang bagyo na walang pakilala. Pumunit ang hangin. Ang kubo ay umungol, parang matandang kalabaw na inuundayan ng palaso ng hangin. Si Siloy ay kumapit kay Maya, si Maya ay kumapit sa poste, si Tatang ay kumapit sa dasal.

“Nasa batis si Bukbok!” iyak ni Siloy. “Nahulog ang pugad!”

Boom. Kumalabog ang pawid; pumatak ang ulan sa loob. Sumungaw ang lamig.

“Manatili kayo,” utos ni Tatang. Ngunit nakita ni Maya ang gutso sa mata ng kapatid at ang takot na parang ahas sa kanyang dibdib. Tumakbo siya palabas, binalot ang ulo ng basahan, kinagat ang labi upang hindi kumawala ang sigaw ng lamig.

“MAAA—ya!” sigaw ni Siloy, ngunit tinakpan ni Tatang ang bunganga nito, mahinahong bulong, “Hihinga pa ang hangin. Iyong hangin na iyan, may simula at dulo.”

Sa gilid ng batis, nakita ni Maya ang pugad na punit, at si Bukbok—isang ibong maya na basang-basa, bumubuntong-hininga na parang tao. Pinulot niya ang pugad, iniipit sa kanyang dibdib upang mahigop ang lamig. Sa tabi niya—isang bulto ng anino.

“Lando?” bulong ng hangin. Ngunit hindi—isang malaking sanga ang bumagsak, humarang sa daan pabalik sa kubo.

“Kung hihinto ako rito, hindi ako makakabalik,” sabi ni Maya sa sarili. “Kung babalik ako nang walang ibon, madudurog ang puso ni Siloy.” Sa mga ganitong sandali, nagiging batobalani ang pag-ibig—hinihila ang tapang palabas sa tago.

Binuhat niya si Bukbok sa ilalim ng kanyang kamisa, pinulot ang piraso ng pugad, at sa isang hakbang na pinupukpok ng kidlat, dumaan sa ilalim ng sanga, gumapang sa putik, bumangga sa ulan na parang pader. Nang makarating sa kubo, sinalubong siya ng yakap ni Tatang at ng iyak ni Siloy na bumulwak tulad ng baha. “Akala ko—” hindi na niya tinapos.

“Narito ako,” sagot ni Maya, kahit nanginginig ang ngipin, “narito tayo.”

VIII. Ang Bunga ng Bagyo

Kinabukasan, malinaw ang langit. Parang nahugasan ng luha ang buong bundok. Si Tatang ay nag-ayos ng bubong, si Maya ay nag-ayos ng pugad ni Bukbok sa gilid ng bintana. Si Siloy ay naglagay ng bigas sa maliit na platito.

“Dapat tayong bumaba,” sabi ni Tatang pagkahapon. “Nawasak ang ilang daan, at may paparating na mga taong nagahanap kay Lando. Hindi ko gustong madamay kayo sa galit na hindi inyo.”

“Ano po ang ibig ninyong sabihin?” tanong ni Maya, bumibigat ang puso.

“Ang utang ay hindi laging pera. Minsan, galit. At ang galit—naghahanap ng mukha na matatakasan.”

“Kung bababa tayo,” sagot ni Maya, “baka doon sila makapanggulo. Kung manatili tayo, madali tayong mahanap.”

“Nariyan ang lambak ko, sa kabila,” sabi ni Tatang. “May kubong mas matibay, may tanim, may kaibigan. Doon tayo magtatago—hindi bilang takas, kundi bilang naghihintay sa tamang sandali.”

At sila’y naglakbay sa makitid na daan sa likod ng talahiban, tinatahi ang landas na tanging mga deer at matatandang tagabundok ang nakaaalam.

IX. Ang Lambak ni Tatang

Sa lambak, bumuka ang lupa tulad ng palad—malawak, busilak. May sapa na mapayapang dumadagdag sa awit ng hangin. Nandoon ang kubo ni Tatang—mas malaki, mas maaliwalas, may bakod na kawayan at taniman ng gulay.

“Maligayang pagdating,” ngiti ni Tatang. “Ito ang tinanim ko nang maraming taon—para sa araw na may mangangailangan.”

Ang araw-araw ay naging himig. Sa umaga, nagdidilig si Maya, nag-aaral si Siloy ng abakada gamit ang lumang pisara ni Tatang. Sa hapon, nag-uukit sila ng mga laruan sa sanga ng santol, nagluluto ng sinabawan, at nagsasalita tungkol sa mga bituin—kung paano sila lumalakad sa langit na parang mga alitaptap na may pasensya.

Ngunit ang tahimik ay may init sa ilalim—tulad ng baga sa loob ng abo. Sa gabi, nagigising si Maya sa panaginip: ang mukha ng ama, may hiwa ng liwanag at dilim, tumatawag mula sa gilid ng bangin. “Anak,” wika nito sa kanyang isip, “huwag mo akong kalimutan.”

X. Mga Aninong Dumaraan

Minsan, may mga lalaking dumaan sa tabi ng lambak. Masasayang usapan sa umpisa, ngunit may kislap sa mata na naninimbang. “Kilala niyo ba si Lando?” tanong ng isa. “May mga batang kasama—dalawang piraso. Nabalitaan naming umakyat.”

Tumingin si Tatang sa langit, parang doon nagmumula ang sagot. “Marami akong kilalang Lando,” aniya, “yung iba, pangalan lang. Yung iba, alaala na.”

“Nakapagtanong lang kami,” sagot ng lalaki, ngunit ang tingin nito ay lumanding sa kamay ni Maya—may peklat mula sa bagyo—at kay Siloy na agad nagtago sa likod ng pawid. “Kung sakali, sabihin niyo. May gustong kumausap sa kanya.”

“Kung ang gusto ay usapan, makakarating ang salita,” sagot ni Tatang. “Kung ang gusto ay sigaw, dito natutunaw ang ingay.”

Umalis ang mga lalaki, ngunit naiwan ang tibok ng panganib. Si Maya ay tumingin kay Tatang. “Matagal pa ba ang hintay?”

“Ang oras, iha,” sagot ni Tatang, “minsan mabagal para sa sugat, pero mabilis para sa galit. Kailangan nating piliin kung alin ang uunahan.”

XI. Ang Pagbabalik ng Ama

Isang dapit-hapon, may pamilyar na yabag. Hindi yabag ng usa, hindi yabag ng magsasaka. Ito ay yabag na may halong pag-aalinlangan at pagnanais—parang hangin na gustong kumatok pero natatakot pumasok.

“Lando,” bulong ni Tatang sa sarili.

Pumihit ang pintuan. Nakita nila ang taong tila naglakad mula sa ibang panahon: payat, marurumi ang kuko, may sugat sa kilay. Ngunit ang mga mata—ah, ang mga mata—iyon ang hindi nagbago: keg ng ulan at apoy.

“Maya,” basag na tinig. “Siloy.” Napaatras si Maya, ang katawan ay dalawang direksyon: magkandado at magbukas. Si Siloy ay kumapit sa damit ni Tatang. “Pa?” tanong niya, ngunit parang hininga lang, manipis.

“Umalis ka,” ani Tatang, banayad ngunit matatag. “Kung ang dala mo ay galit, hindi ito bubukas sa ‘yo. Kung ang dala mo ay katotohanan, pakiusap—ilagak mo muna ang bigat sa bangko ng hangin bago ka pumasok.”

Umupo si Lando sa hagdan, at sa kauna-unahang pagkakataon, umiyak siyang hindi tinatakpan ang mukha. “Pinili kong umakyat. Iniwan ko sila. May nagbanta sa akin. May utang. May takot. Isinuko ko ang sarili sa takot at pinalitan ko ang pangalan ng aking pagiging ama ng salitang ‘takas.’ Hindi ko iyon mapapatawad. Pero dumating ang gabi na kahit saan ako tumingin, mukha ni Maya at Siloy ang nakikita ko. Kailangan kong bumalik kahit bitbit ko ang kulog.”

Tahimik ang lambak. Tumayo si Maya, ang kamay ay nanginginig, ang loob ay humuhugot ng lakas sa ugat ng lupa. “Hindi kami isda na puwedeng ibalik sa tubig kapag tuyo ang palad,” aniya. “Hindi rin kami bato na puwedeng kalugin at iwan sa gilid ng daan. Kami ang iyong mga anak. Hindi kami tanod ng iyong hiya.”

Napapikit si Lando, tumango. “Kung papayagan ninyo, handa akong magbayad—hindi sa pera, kundi sa araw. Sa mga kamay. Sa pawis.”

Tumingin si Tatang kay Maya. “Ang mga bata ang magpapasya. Ako ang pinto, pero sila ang tahanan.”

Huminga nang malalim si Maya. “Mananatili ka rito—bilang manggagawa. Hindi bilang hari. Hindi bilang magdidikta. Bawat araw ay pag-uusap. Bawat gabi ay pagtulog na walang lihim. Kapag dumating ang mga naghahanap, haharapin mo riyan sa pinakaubod ng araw—hindi sa dilim.”

Tumango si Lando. Sa pagyuko niya, nalaglag ang isang butil ng dumi mula sa kanyang buhok—tila isang lumang kasinungalingan na lumuwag.

XII. Ang Pagsubok

Ang mga araw ay naging mabigat at magaan. Si Lando ay natutong magsaka sa payak ngunit masinsing paraan ni Tatang: walang pag-aapura, walang paglalandi sa malas. Sa umaga, nagbubungkal siya ng lupa, binabasa ang ugat, at tuwing tanghali, nadadarang ang kanyang batok sa araw na parang parusa. Ngunit sa hapon, may kakaibang saya sa pagod—kapag nakikitang ngumiti si Siloy habang hinahabol ang anino ng papawirin, at kapag naririnig ang tinig ni Maya na tumatawag, “kain na.”

Ngunit hindi nawawala ang ulap. Minsan, sa gabi, gumigising si Maya at naririnig ang impit na pag-iyak ng ama sa gilid ng kubo. Hindi siya lumalapit. Sa halip, itinatak niya sa isip: “Ang lakas ay minsan katahimikan.”

Isang araw, dumating ang naghahanap. Tatlong lalaki, mabibigat ang boots, may mga tanikala ng salita. “Ikaw si Lando,” pakli ng isa. “Panahon na.”

Lumabas si Lando, hindi nagkubli. “Oo,” sagot niya. “Panahon na para magbayad. Pero ang bayad ay hindi dugo ng mga bata. Sa akin lang.”

“May utang ka sa tindahan, may gulo sa sabungan, may galit na nakatali sa pangalan mo,” tugon ng lalaki.

“Dalhin niyo ako,” aniya. “Pero pakikinggan niyo muna ang kasunduan.” Humakbang siya, tumingin kay Tatang. Tumingin si Tatang pabalik, pumaloob sa tingin ng mga kahoy sa bakod—matibay dahil magkasama.

“Kung ipagpapatuloy mo ang galit sa pamamagitan ng pananakot sa mga bata,” sabi ni Tatang sa mga lalaki, “magkakaroon kayo ng kaaway sa bundok. Ang bundok, pinapatay ang walang modo sa pamamagitan ng bangin at ulan. Kung gusto niyo ng pakikipag-usap, maupo tayo. Magdala kayo ng tao sa baryo—kapitan, pastor, sinuman—at pag-uusapan natin sa liwanag. Ito ang lupa ko. Ang liwanag dito ay hindi binabastos.”

Nagkatinginan ang mga lalaki. Sa wakas, tumango ang isa. “Sa linggo. Sa plasa. Dadalhin mo ang halagang kaya mo. Ang kulang, babayaran sa gawà. Walang takas. Walang sigaw.”

“Sa liwanag,” ulit ni Tatang.

XIII. Liwanag sa Plasa

Dumating ang araw ng plasa. Tinahi ni Maya ang kamisa ni Siloy. Si Lando ay nagdala ng sako ng palay, isang maliit na baboy na inalagaan nila sa lambak, at dalawang kasangkapan na siya mismo ang gumawa: isang bangkito at isang araro na inayos niya sa matunog na dulas.

Sa plasa, naroon ang kapitan, mga tindero, mga usisero. “Lando,” sabi ng kapitan, “ang utang ay numero; ang hiya ay kuwento. Ang numero, nababawas, nadadagdagan. Ang kuwento, naitatama.”

Naglabas ng tala ang tindera. “Ito ang iyong pagkakautang. May interes. Ngunit kung handa ang kapwa, pwedeng ibaba.”

“Babaan natin,” sabi ng kapitan. “May kasamang gawà. Walang parusa na lumalagpas sa tao.”

Nagtagpo ang mga kamay sa gitna—hindi mga kamao, kundi mga palad. Si Lando ay nagbayad kung anong kaya, at ang natira ay gawà sa baryo: mag-aayos ng tulay, mag-aalaga sa irigasyon. Ang mga mata ng usisero ay unti-unting naglaho ang talim. Ang usok ng tsismis ay napalitan ng amoy ng nilagang kamote sa gilid ng plasa.

Tumitig si Maya sa ama. Sa unang pagkakataon, hindi niya ito nakita bilang aninong umaalis, kundi bilang taong nananatili sa liwanag kahit may sariling dilim.

XIV. Ang Bunga ng Pagtitiis

Bumalik sila sa lambak na parang may bagong awit ang hangin. Sa mga sumunod na buwan, namunga ang tanim nang di-inaasahan. Ang mga kamatis ay pulang-pula, ang talong ay makintab, ang palay ay kumaway na parang nagagalak. Si Siloy ay natutong maglangoy sa mababaw na sapa, at si Maya ay nakabasa ng lumang pahina ng aklat na ibinigay ni Tatang—”Ang mga Daang Hindi Nakikita.”

Minsan, dumalaw ang kapit-baryo, may dalang radyo. “Balita sa bayan—may proyekto sa bundok, maglalagay ng poste ng kuryente. Kailangan ng manggagawa.”

Nagkatinginan sila. “Mag-aaplay ako,” sabi ni Lando. “Pero sa kundisyon: uuwi ako araw-araw. Walang inom. Walang sabong.”

“May araw din akong gusto,” ani Maya. “Makakapagbasa ako sa paaralan. Kahit tatlong araw sa isang linggo.”

“Matagal ko nang gustong marinig ang tunog ng ilaw,” sabat ni Tatang, ngumiting may winikang biro. “Kahit mas masarap pa rin ang tunog ng kuliglig.”

At doon, sa gitna ng lambak, nag-ugat ang pangarap. Hindi malaki, hindi maringal, ngunit matibay—tulad ng kawayang nakahilig sa hangin, ngunit hindi nababali.

XV. Ang Aklat ng Liwanag

Lumipas ang panahon. Ang poste ng kuryente ay tumindig sa gilid ng lambak, at sa unang gabi ng liwanag, nagsindi sila ng bombilya na parang maliit na araw na nakasabit sa kisame. Si Siloy ay napanganga, itinapat ang kamay sa liwanag na parang humahaplos sa mukha ng diwata. Si Maya ay nagbukas ng aklat sa ilalim ng ilaw at bumasa nang walang pilit.

“Lando,” wika ni Tatang habang nakatanaw sa poste, “ang liwanag ay may sariling bigat. Dapat mo ring matutunang dalhin.”

“Oo,” sagot ni Lando. “Tulungan mo akong huwag kalimutan ang dilim—hindi para matakot, kundi para maalala kung saan tayo nanggaling.”

XVI. Sugat na Nagtahi

Sa isang gabi ng mahihinang kulog, dinalaw si Tatang ng ubo at lagnat. Umupo si Maya sa gilid, nagpatong ng bimpo sa noo niya. “Matagal na akong kasama ng bundok,” biro ni Tatang, “baka naiinggit na ang lupa sa akin.”

“Hindi kami pumapayag,” tugon ni Maya, mahigpit ang kapit sa mangkok ng sabaw.

“Bawat tao,” sabi ni Tatang, “ay binibigyan ng bundok ng pangalang hindi natin naririnig. Ako’y tinawag na ‘tagapag-ugat.’ Kayo, anong tingin ninyo ang tawag sa inyo?”

“Si Siloy,” tugon ni Maya, “ay ‘tagapakinig ng liwanag.’ Ako… baka ‘tagapagbukas ng daan.’”

“Tama,” ngiti ni Tatang, humina. “At si Lando?”

Si Lando ay tahimik. “Ako… sana maging ‘tagapag-ayos.’ Ang pumutol, itatahi. Ang nawala, ibabalik.”

“Kung ganon,” wika ni Tatang, “kumpleto ang tahanan.”

Lumubog ang gabi, at sa umaga, bahagyang gumaan si Tatang. Ngunit naramdaman ng lahat na ang orasan ay nagdagdag ng isa pang butil sa tabing ng buhay.

XVII. Pagsusulit ng Liwanag

Isang tanghali, habang inaayos ni Lando ang irigasyon, may batang nadulas sa kanal sa itaas—anak ng lalaking minsang naghanap sa kanya nang may galit. Narinig ni Lando ang sigaw, tumakbo, tumalon sa kanal, at sa isang iglap, ang kamay na minsang nagbitiw ay ngayon mahigpit na humahawak. Nailigtas ang bata, hinila sa tuyong lupa, hinipan ang hangin pabalik sa dibdib.

Dumating ang ama ng bata, hingal, mapula ang mata. “Salamat,” bulalas niya, nanginginig. “Salamat.” Ang salitang iyon ay parang nadulas din mula sa bangin, ngunit hindi bumagsak—sumalo ang lambak.

Mula noon, ang mga mata na dati’y mapaghusga ay naging mahinahon. Ang mga salita na dati’y matalim ay naging matamlay at mainit.

XVIII. Ang Huling Aral ni Tatang

Dumating ang araw na ang ubo ni Tatang ay naging ilalim ng bundok—malalim, mabigat. Sa huling gabi niyang malakas pa ang boses, pinatawag niya sina Maya, Siloy, at Lando.

“Ang mga buto sa kamalig, huwag ninyong uubusin. Palaging may iiwan para sa susunod na ulan. Ang kubo, huwag ninyong gawing kuta ng takot. Gawing pahingahan ng liwanag. At ang salitang ‘pamilya’—huwag ninyong ituring na lubid na naghihigpit. Ito ay tulay. Dinala ko kayo rito hindi para ikulong, kundi para ipakita na kahit iniwan, may paraan para bumalik.”

“Tatang,” luhaang sabi ni Maya, “hindi ka namin kakayaning mawala.”

“Hindi ako mawawala,” ngiti niya, marahan. “Makikita ninyo ako sa pag-angat ng hamog, sa tunog ng itak na kumakain ng damo, sa pagitan ng dalawang tibok ng puso kapag natutulog kayo. Kapag nag-aalinlangan kayo, tanungin ninyo ang lupa. Sumagot iyan sa akin, sasagot iyan sa inyo.”

Kinabukasan, tuwid at payapa ang kanyang mukha—parang batang natulog matapos marinig ang kuwento. Inilibing nila siya sa lilim ng punò, kung saan ang araw ay kumikindat sa mga dahon.

XIX. Tulay

Matapos ang pagluluksa, ipinagpatuloy nila ang buhay na parang awit na walang hinto ngunit nag-iiba-iba ang himig. Si Lando ay naging kilala sa baryo bilang bihasang tagapag-ayos ng araro at tulay. Si Maya ay pumasok sa paaralan, pagkatapos ay nagbukas ng maliit na aklatan sa gilid ng lambak, kung saan ang mga bata ay dumarating upang magbasa at matuto ng kuwento. Si Siloy ay lumaking marunong magbasa ng liwanag—literal at laman—nagsasaayos ng mga poste, nag-aaral ng kuryente, at naglalagay ng mga bombilya sa mga kubo sa itaas.

Sa bawat proyektong matapos, lagi nilang dinadalaw ang libingan ni Tatang. “Natupad namin ang aral mo,” sabi ni Maya. “May itinira kaming buto. May ilaw sa kubo. At ang tulay—hindi lang kahoy at tali, kundi salita at palad.”

Isang hapon, tumayo si Lando sa gilid ng bangin na minsang naging laban ng kanyang pagkatao. Pinikit niya ang mata at naalala ang araw na iniwan niya ang mga anak—ang hangin, ang ulap, ang bigat. Tapos, binuksan niya ang mata at nakita ang dalawang anino sa tabi niya—si Maya, si Siloy—mahigpit na nakatayo, hindi dahil sa kanya, kundi kasama niya.

“Salamat,” bulong niya sa bundok, sa lupa, sa hangin—at sa matandang magsasakang nagturo sa kanya kung paano muling maging tao.

XX. Paalam at Pagpapatuloy

Sa huling kabanata ng kuwentong ito, hindi nagwawakas ang mga hakbang. Ang lambak ay patuloy na yumayabong, ang poste ng kuryente ay patuloy na bumubulong ng liwanag. Ang kubo ni Tatang ay hindi na kubo ng hiwaga, kundi tahanan ng mga alaala—at paaralan ng mga batang gustong matutong magbasa ng ulap.

Si Maya, sa bawat pahina ng aklat, ay naglalagay ng maliit na talulot ng bulaklak—paalala na ang kaalaman at pag-ibig ay iisang tubig sa magkabilang pampang. Si Siloy, sa bawat bombilya na kanyang iniilawan, ay naglalagay ng lihim na basbas: “Para sa mga gabing iniwan, huwag nang maulit.” Si Lando, sa bawat tulay na inaayos, ay pinapadulas ang lubid at tabla na parang tinatahi ang tela ng kanyang nagdaang kasalanan.

At sa bawat umagang sumisilip ang araw sa likod ng ulap, may boses na mahina ngunit malinaw: “Ang bundok ay hindi takas. Ito ay tahanan na marunong magturo.” Sa lilim ng ulap, sa tahimik na himig ng kuliglig, naroroon pa rin si Tatang—hindi sa anyong maaabot, kundi sa anyong mararamdaman.

Ang mga batang iniwan sa bundok ay hindi na mga batang iniwan. Sila ay mga taong bumalik, nag-ugat, at nagpausbong. Ang iniwang sugat ay naging bakas—hindi na masakit, ngunit paalala kung paano umibig ang lupa.

At kung sakaling may muling akyat sa bundok—magulang na takot, anak na umiiyak, hangin na mabigat—naroon ang kwento nina Maya, Siloy, Lando, at Tatang. Isang kwento na nagsasabing: ang pag-alis ay hindi katapusan; ang pagbabalik ay sining; at ang pag-ibig, sa dulo, ang tanging landas pauwi.