HINAMAK NILA ANG KAIBIGANG MAGSASAKA DAHIL WALA DAW PINAG ARALANDI NILA ALAM NA WALA PA SILA…

Yamang Lupa, Yamang Puso

I. Tatlong Magkakaibigan

Sa baryo ng San Isidro lumaki sina Arman, Leo, at Jomar—tatlong magkababata na halos sabay nagsimulang maglakad sa pilapil, magtampisaw sa irigasyon, at manghuli ng palaka sa gabi.

Pare-pareho silang anak ng mahihirap na pamilya; mga magulang nila ay pawang magsasaka o manggagawa. Ngunit sa pagdaan ng mga taon, nagkahiwa-hiwalay ang landas nila:

Si Arman ay nagsikap mag-aral, nakakuha ng scholarship, at naging engineer sa Maynila.
Si Leo ay nag-aral ng business management at kalaunan ay nagtatrabaho sa isang malaking bangko, suot araw-araw ang coat and tie.
Si Jomar, sa kabilang banda, ay hindi nakatapos ng high school. Nang mamatay ang ama niya, kinailangan niyang tumigil sa pag-aaral at magpatuloy sa pagsasaka upang buhayin ang ina at mga kapatid.

Taon ang lumipas. Bihira na silang magkita, kadalasan tuwing piyesta o Undas lamang. Ngunit isang araw, nakatanggap si Arman ng mensahe sa group chat nilang tatlo.

Jomar: “Pre, kung free kayo sa weekend, punta kayo dito sa baryo. May ipapakita ako sa inyo.”

Napangiti si Arman. “Si Jomar, laging may sorpresa,” bulong niya sa sarili.

Nag-reply siya: “Game ako. Weekend off ko. Leo, sabay na tayo?”

Sumagot si Leo: “Pwede. Namimiss ko na rin ang probinsya. Pero sana may maayos na signal doon, baka may emergency sa work.”

II. Pagbabalik sa Baryo

Sabado ng umaga, dumating ang puting SUV ni Leo sa terminal kung saan hinihintay ni Arman ang sakay.

“Pre!” sigaw ni Arman, sabay yakap sa kaibigan. Naka-long sleeves si Leo, may mamahaling relo, at halatang sanay sa komportableng buhay sa lungsod.

“Uy, Engineer!” biro ni Leo. “Buti napilit kong umuwi ang busy nating kaibigan.”

“Si Jomar kasi, ang haba ng hair. Pina-uwi tayong dalawa,” tugon ni Arman, sabay tawa.

Habang bumabaybay sila sa makipot na kalsada papunta sa baryo, napansin nilang mas marami nang concrete road, may ilang bagong bahay, at may solar panels pa sa ibang bubong.

“Uy, umuunlad na ang San Isidro ah,” puna ni Arman.

“Siguro may bagong mayor na masipag,” sagot ni Leo. “O baka may mayamang haciendero nang lumipat dito.”

Hindi nila alam, may malaki palang pagbabago sa baryo—at may kinalaman ito sa kaibigang matagal na nilang hindi nakikita.

III. Ang Muling Pagkikita

Pagsapit nila sa gitna ng baryo, huminto ang SUV sa tapat ng lumang basketball court. Nandoon, nakasandig sa trak na puno ng sako ng palay, si Jomar.

Naka-tshirt na may bahid ng putik, nakashorts, at nakatsinelas. May sumbrerong pang-magsasaka at balat na sunog sa araw. Ngunit kapansin-pansin: malusog ang pangangatawan, matikas, at may ngiting may kumpiyansa.

“Arman! Leo!” sigaw ni Jomar, sabay takbo palapit. Nagyakapan silang tatlo, tila bumalik sa pagkabata.

“Pre, hindi ka nagbago… mas umitim ka lang,” biro ni Leo, sabay tawa.

“At least ako umitim dahil sa trabaho sa bukid,” balik-biro ni Jomar. “Ikaw pumuti sa aircon ng opisina.”

Tumawa si Arman. “Uy, uy, huwag kayong magsimulang mag-asaran. Namiss ko ‘to.”

Naglakad sila papunta sa bahay nina Jomar. Napansin nina Arman at Leo na hindi na barung-barong ang bahay ng kaibigan nila. Bagama’t simple, maayos ito: sementadong sahig, yero na walang butas, may maliit na veranda at ilang paso ng halaman.

“Uy, level up ah,” puna ni Arman.

“Pinaghirapan ‘yan ng pamilya,” sagot ni Jomar, may pagmamalaki. “Pasok kayo, may merienda tayo.”

IV. Usapang Buhay

Habang kumakain ng suman at biko, napunta ang usapan sa kani-kanilang buhay.

“Arman, balita ko malaki na raw project mo sa Maynila?” tanong ni Jomar.

“Oo, pre. Nasa construction ako ng high-rise. Masaya, pero nakakapagod. Traffic, deadlines, meetings,” sagot ni Arman.

“Si Leo naman, big-time sa bangko,” singit ni Arman. “Ikwento mo nga, bro.”

Nagkunwaring nagmalinis si Leo. “Ay naku, normal lang. Nag-aasikaso ng loans, investments. Some VIP clients. Minimal lang,” sabay kindat.

“Wow, VIP,” biro ni Jomar. “Baka naman pati kami, pwede mong gawing VIP clients?”

Tumawa si Leo. “Depende. May ipon ka na ba? O baka naman hanggang palay lang ang kayang i-deposito?”

May kakaibang kurot sa salitang iyon. Napatingin si Arman kay Jomar, baka masaktan ito. Pero ngumiti lang si Jomar.

“Palay lang daw,” inulit niya, natawa. “Oo, pre, palay pa rin. Pero malay mo… baka mas mabigat pa kaysa sa inaasahan mo.”

“Confident ah,” sabi ni Leo. “Eh kumusta naman ang buhay-magsasaka? Hindi ka ba nagsisisi na hindi ka nakapagpatuloy ng pag-aaral?”

Sandaling natahimik ang paligid. Ramdam ni Arman na medyo mabigat ang tanong. Ngunit kalmado ang sagot ni Jomar.

“May mga gabi na iniisip ko ‘yan,” amin niya. “Pero na-realize ko rin… hindi lang eskwelahan ang puwede nating pag-aralan. Sa bukid, araw-araw may leksyon. Hindi lang tungkol sa lupa, kundi sa buhay.”

Umangat ang isang kilay ni Leo. “Philosopher na pala ngayon ang magsasaka,” bulong niya kay Arman.

V. Sa Gitna ng Palayan

Kinabukasan, inimbitahan sila ni Jomar na puntahan ang palayan.

“Sakay na,” sabi ni Jomar, itinuro ang isang bagong pickup truck sa tapat ng bahay. Hindi ito mamahalin, pero halata pa ring bago at alaga.

“Sa’yo ‘to?” gulat ni Arman.

“Oo,” sagot ni Jomar, parang wala lang. “Para sa bukid, pang-deliver ng ani at supplies. Kailangan sa negosyo.”

Napatingin si Leo kay Arman. Tahimik, pero pareho nilang napansing hindi na simpleng “magsasaka lang” ang kaibigan nila.

Habang binabaybay nila ang daan papunta sa palayan, unti-unting lumawak ang tanawin: malalawak na lupain, maayos na irigasyon, at mga kubong pangpahinga sa gitna ng bukid.

Pagsapit nila sa dulo, huminto ang pickup. Bumaba si Jomar at naglakad sa pilapil, parang hari sa sarili niyang kaharian.

“Welcome sa maliit kong mundo,” sabi niya, sabay turo sa malawak na palayan. “Mga limampung ektarya lang naman ‘yan.”

“Hala,” napabulalas si Arman. “Sa’yo lahat ‘to?”

Tumawa si Jomar. “Hindi naman lahat sa akin… yung iba, sa kooperatiba namin. Pero ako ang head, at karamihan diyan, pinapa-araro, pinapa-ani, at pinapaupahan sa akin.”

Si Leo, tila hindi makapaniwala. “Pre, biro ba ‘to? Limampung ektarya? Alam mo bang sa Maynila, ni isang maliit na lote wala pa tayong maupahan nang ganyan kaluwag?”

“Eh di dito na kayo magtayo ng building,” biro ni Jomar. “Pero dapat, marunong din kayong magtanim.”

VI. Ang Pagmaliit

Habang naglalakad sila sa pilapil, dumating ang dalawang lalaking naka-polo at slacks, halatang taga-lungsod. May dala silang folder at tablet.

“Sir Jomar!” tawag ng isa. “Nandito na po ‘yung updated contract galing sa rice mill. Pumayag po sila sa bagong presyo na hiningi niyo.”

“Salamat, Carlo,” sagot ni Jomar. “Pakilagay na lang sa opisina mamaya. Mamaya na natin pirmahan pagkatapos kong ipasyal itong mga bisita ko.”

Nilingon ni Carlo sina Arman at Leo. “Ay, sila po ba ‘yung mga kaibigan niyo na taga-Maynila?”

“Oo,” sagot ni Jomar. “Mga kababata ko. Si Arman, engineer. Si Leo, banker.”

Nagkamayan sila. Pag-alis nina Carlo, hindi nakapagpigil si Leo.

“Pre, bakit parang ikaw ang boss nila?” tanong niya. “Sabi mo, hindi ka nakatapos ng pag-aaral.”

Ngumiti si Jomar. “Bakit, bawal bang maging boss ang magsasaka?”

“Hindi naman sa gano’n,” sagot ni Leo. “Pero alam mo na, sa sistema natin, kadalasan ‘yung may degree ang nasusunod.”

“Siguro sa mundo niyo,” sagot ni Jomar, hindi na nawawala ang ngiti. “Pero sa bukid, ibang usapan. Ang puhunan dito, hindi lang diploma, kundi tiwala ng mga tao, alam sa lupa, at tapang sa risk.”

“Risk?” tanong ni Arman.

“Oo,” sagot ni Jomar. “Ako ang nag-finance ng binhi, pataba, makinarya. Kapag pumalpak ang panahon, ako ang lugi. Kapag maganda ang ani, kasama sa kita ang kooperatiba.”

Nilingon siya ni Leo na may halong pag-aalangan. “Pre, sa totoo lang… natutuwa ako sa’yo. Pero huwag mo sanang mamasamain ‘to ha? Sa paningin ng iba, lalo na sa Maynila, kapag magsasaka ka at wala kang diploma, mababa tingin sa’yo.”

Napangiti nang mapait si Jomar. “Sanay na ako sa gano’ng tingin, Leo. Minsan nga, pati mga kababata ko…” bahagya siyang tumingin kay Leo, “…ganon din ang pananaw.”

Sasagot sana si Leo, ngunit naunahan sila ng malakas na busina.

Isang mamahaling SUV ang pumasok sa gilid ng palayan. Bumaba ang isang lalaking naka-suit, may kasamang secretary. Halatang taga-lungsod din.

“Sir Jomar!” sigaw nito. “Good to see you again.”

“Ah, Mr. Santiago,” bati ni Jomar. “Anong sadya?”

“Gusto ko sanang pag-usapan ulit ‘yung alok ko sa’yo,” sabi ng lalaki. “Bibiliin ko na lahat ng lupa mo, pati lupa ng kooperatiba kung mapapapayag mo sila. Gagawin naming industrial zone. Triple ang alok kong presyo sa market value. Isang offer na hindi mo dapat palampasin.”

Napatingin si Arman kay Leo. Ang laki ng alok, kahit sila, matetempt.

“Ayaw ko pa rin, Sir,” sagot ni Jomar, kalmado. “Napag-usapan na natin ‘to dati. Hindi lahat ng bagay mabibili ng pera.”

“Huwag kang magpaka-hero, Jomar,” mariing sagot ni Santiago. “Wala ka namang pinag-aralan. Hindi mo alam kung paano i-maximize ang lupa mo. Kung ibebenta mo ‘to, pwede kang lumipat sa Maynila, magnegosyo, maging kliyente ni Leo—este, ng bangko. Hindi ka na magbibilad sa araw.”

Napangiti si Leo, bahagyang nailang. Napatingin siya kay Arman, tila nahihiyang kasamahan pa niya sa usapan ang ganoong argumento.

“Sir,” mahinahong sagot ni Jomar, “hindi po ako nag-aral sa unibersidad. Pero nag-aral ako sa lupa. At natutunan ko, kapag binenta namin ‘to, hindi lang kami ang nawalan ng kabuhayan, pati ang mga susunod na henerasyon.”

“Tsk,” iritang tugon ni Santiago. “Bahala ka. Sabihin mo na lang sa akin kung kailan ka magsisisi. Baka sa susunod, hindi ko na maibigay ang ganitong magandang alok.”

Umalis ang SUV, iniwan ang usok at tensiyon sa paligid.

Tahimik sina Arman at Leo. May halong paghanga at pag-aalala sa desisyon ng kaibigan.

VII. Pagbibilang ng Yaman

Pagsapit ng hapon, naupo sila sa ilalim ng malaking puno ng mangga, tanaw ang palayang kulang na lang ay ginto sa kinang ng araw.

“Pre,” panimula ni Arman, “seryoso ka ba talagang hindi ibebenta ‘tong lupa? Triple ang offer. Kahit ako, mahihirapan umayaw sa gano’n.”

“Hindi ko sinasabing hindi ako natetempt,” sagot ni Jomar. “Pero tuwing naiisip kong mawawala ang palayang ‘to, napapaisip ako: saan pupunta ang mga magsasakang umaasa rito? Saan kukuha ng bigas ang baryo? Paano na ang mga anak nila?”

“Eh hindi mo naman responsibilidad lahat ‘yon,” sabat ni Leo. “Buhay mo ‘to, future mo ‘to. Kung ako ‘yan, ibebenta ko, bibili ako ng condo, mag-iinvest sa stocks, magt-travel.”

“Leo,” mahinahong tugon ni Jomar, “Ilang taon na kayong nagtatrabaho sa Maynila? May ipon na ba kayong sapat para hindi na magtrabaho?”

Napatigil si Leo. Si Arman, napakamot ng ulo.

“Honestly?” sagot ni Arman. “Hindi pa. May naipon, pero kulang pa rin. Mahal ang buhay sa lungsod.”

“Sa akin kasi,” paliwanag ni Jomar, “hindi man kalakihan ang cash sa bulsa ko araw-araw, pero tiyak ang may aanihin. May bigas kami, may gulay, may asin at tuyo man lang. At higit sa lahat, may lupa. Lupa na hindi bumababa ang halaga, lalo na’t unti-unti nang nauubos ang sakahan sa paligid.”

Naglabas si Jomar ng maliit na notebook mula sa bulsa.

“Anong meron diyan?” tanong ni Leo.

“Ledger ko,” sagot ni Jomar. “Dito ko sinusulat lahat ng gastos at kita sa bukid. Gusto niyo makita?”

Nagbukas siya sa pahina ng nakaraang taon—may tala ng benta ng palay, gulay, at kita mula sa pagupa ng traktora at harvester. Nakapila rin ang perang pinapaikot niya sa mga kasamahang magsasaka, parang microfinance scheme.

Napalunok si Leo sa nakita.

“Pre…” mahina niyang sabi. “Itong total na ‘to… totoo ‘to? Ganito kalaki kita mo sa isang taon?”

Ngumiti si Jomar. “Hindi yan purong akin. Kasama diyan ang share ng kooperatiba. Pero kahit tanggalin mo na lahat ng gastos at share ng iba, sapat pa rin ‘yung natitira para makabili ako ng pickup, makapagpaayos ng bahay, makapag-ipon, at makapagpagamot kay Inay.”

“Magkano na ipon mo ngayon?” tanong ni Arman, curious.

Ngumiti si Jomar. “Sapat na para kahit hindi na ako magtrabaho nang isang taon, may makakain pa rin pamilya ko. Pero hindi ako titigil dahil masaya ako sa ginagawa ko.”

Si Leo, hindi makapaniwala. Sa isip niya, kinumpara niya ang ipon niya na, sa kabila ng mataas na sweldo, halos kaunti pa rin dahil sa upa, kuryente, pagkain, at luho sa lungsod.

Sa unang pagkakataon, naisip niya:

“Baka nga wala pa kami sa kalingkingan ng yaman ni Jomar—hindi lang sa pera, kundi sa seguridad sa buhay.”

VIII. Dugo at Baha

Hindi laging maganda ang takbo ng panahon.

Isang linggo matapos ang pagbisita nina Arman at Leo, sinalanta ang bayan ng malakas na bagyo. Bumaha, tumaas ang tubig sa ilog, at nalubog ang malaking bahagi ng palayan.

Tumawag si Arman kay Jomar.

“Pre, kumusta kayo dyan? Nakita ko sa balita, lubog daw ang mga bukid.”

“Kaya pa naman,” sagot ni Jomar, bagama’t halatang pagod. “Marami lang talagang nasira. Pero hindi ito ang unang beses. Alam namin kung paano babangon.”

“Nangangailangan ba kayo ng tulong?” alok ni Arman. “Pwede kaming magpadala ni Leo.”

“Salamat, pre,” tugon ni Jomar. “Kung gusto niyo, punta kayo dito. Hindi lang pera ang kailangan, kundi kamay at pakikiramay.”

Hindi na nagdalawang-isip sina Arman at Leo. Umuwi ulit sila sa baryo sa susunod na weekend.

Pagdating nila, nakita nila ang lawak ng pinsala—mga palayang giba, putik sa kalsada, ilang bahay na nawasak. Ngunit sa gitna ng lahat ng iyon, nakitang abala si Jomar, kasama ang mga magsasaka, sa pag-aayos ng irigasyon at pag-aangat ng mga nasirang pananim.

“Pre,” sabi ni Leo, “bakit parang hindi kayo nawawalan ng pag-asa?”

“Sanay na kami sa ganyan,” sagot ni Jomar, pinupunasan ang pawis. “Pero hindi ibig sabihin na hindi masakit. Kaya lang, kapag sumuko kami, sino pa ang magtatanim?”

Nang gabing iyon, nag-meeting ang kooperatiba sa barangay hall. Nandoon sina Arman at Leo bilang obserber.

“Mga kasama,” panimula ni Jomar, “malaki ang pinsalang dinulot ng bagyo, pero hindi tayo pwedeng tumigil. Eto ang proposal: gagamitin natin ang emergency fund ng kooperatiba para sa bagong binhi at pataba. Yung may kakayahang magtanim agad, tutulungan ang walang kakayahan. Hahatiin natin sa oras na may ani na ulit.”

Tumaas ang kamay ng isang magsasaka. “Paano kung pumalpak ulit ang panahon, Jomar? Luging-lugi na tayo.”

“Mas lugi tayo kung hindi susubok,” sagot ni Jomar. “At hindi tayo nag-iisa. May kausap na akong NGO at LGU para sa insurance at tulong. Pero kailangan nating ipakitang handa tayong kumilos.”

Nakinig sina Arman at Leo, humanga sa leadership ng kaibigan nila—isang leadership na hindi natutunan sa business school, kundi sa hirap ng buhay.

Pagkatapos ng meeting, lumapit si Leo kay Jomar.

“Pre,” sabi niya, “kahit may diploma ako sa business, hindi ko kayang gawin ‘yung ginawa mo kanina. Ang lalim ng tiwala nila sa’yo.”

Ngumiti si Jomar. “Ang puhunan dito, Leo, hindi lang pera. Kredibilidad. Kapag sinabi mong tutulong ka, dapat tutuparin mo. Ganoon lang ‘yon.”

IX. Pag-amin at Pagbabago

Makalipas ang ilang buwan, unti-unting bumalik ang sigla ng palayan. Salamat sa sama-samang kilos ng mga magsasaka, tulong ng kooperatiba, at kaunting ayuda, nagtagumpay silang mag-ani muli.

Muling bumalik sina Arman at Leo, hindi na para mamasyal, kundi para makiisa sa pag-ani. Naka-short at naka-tsinelas sila, bitbit ang karit, sabay sabing:

“Pre, turuan mo nga kaming mag-ani. Baka sakaling may talent pala kami dito,” biro ni Arman.

Habang nagtatrabaho sa ilalim ng araw, may pagkakataong napahinto si Leo.

“Jomar,” seryoso niyang sabi, “may aaminin ako sa’yo.”

“Ano ‘yon?” tanong ni Jomar, nagtataka.

“Noong una tayong dumating dito, hinamak kita sa isip ko,” amin ni Leo. “Naawa ako sa’yo kasi akala ko ‘hanggang magsasaka ka na lang’, wala kang pinag-aralan, hindi mo kilala ang mundo. Sa totoo lang, pinagyabang ko pa sa sarili ko na mas mataas ako kaysa sa’yo dahil may degree ako at nasa bangko ako.”

Tahimik si Jomar, nakikinig.

“Pero pagkatapos ng lahat ng nakita ko,” patuloy ni Leo, “na-realize ko na ako pala ang dapat mahiya. Ikaw na ‘walang pinag-aralan’, ikaw pa ang may mas malawak na pang-unawa sa ekonomiya, sa tao, sa kalikasan. Ikaw ang nagpapakain sa amin. Wala pa pala ako sa kalingkingan ng yaman mo—hindi lang sa pera, kundi sa tapang at dignidad.”

Napangiti si Jomar, may bahid ng hiya at tuwa.

“Leo,” sagot niya, “hindi ko naman hinangad na pagyamanin ang sarili ko lang. Gusto ko lang masiguro na may makakain ang pamilya ko at ang mga taong umaasa sa bukid na ‘to. Pero salamat sa sinabi mo. Masaya akong nararamdaman mo ‘yan.”

Sumabat si Arman. “Ako rin, pre. Dati, panay ang sabi ko sa sarili ko na ‘buti na lang nakatakas ako sa buhay-bukid.’ Pero ngayon, naiisip ko… ‘buti pa, may kaibigan akong nanatili rito at pinatunayan na ang trabaho ng magsasaka ay hindi lamang paghihirap, kundi karangalang dapat ipagmalaki.’”

Nagyakapan ang tatlo sa gitna ng palayan, pawis at putik ang suot, pero magaan ang kalooban.

X. Tunay na Sukatan ng Yaman

Lumipas ang mga taon. Si Arman ay nagpatuloy sa pagiging engineer, ngunit ngayon, tuwing may proyekto, sinisiguro niyang hindi masisira ang mga sakahan at ilog. Si Leo ay umangat sa bangko ngunit pinili ring mag-focus sa mga loan at programang tumutulong sa maliliit na magsasaka at MSMEs.

Madalas pa rin silang bumisita kay Jomar, na lalo pang lumago ang kooperatiba. Nakaipon ito ng sapat para makapagpatayo ng maliit na rice processing facility, kaya hindi na sila ganoon ka-dependent sa malalaking miller.

Isang araw, inimbitahan ni Jomar ang dalawa sa inauguration ng bagong pasilidad.

Sa harap ng mga taga-barangay, LGU, at NGO, nagsalita si Jomar:

“Hindi ako nakatapos ng kolehiyo,” panimula niya, “pero nabigyan ako ng pagkakataong matuto sa lupang ito. Ang bawat butil ng bigas na inani namin ay may kasamang pawis, luha, at dasal. Kaya sana, sa tuwing magsasayang tayo ng kanin, maalala natin ang mga magsasakang nagbuwis ng pagod para dito.”

Tinapik niya sina Arman at Leo na nasa gilid.

“Malaki ang utang na loob ko sa dalawang kaibigan kong ‘to,” dugtong niya. “Dati, akala nila mas mataas sila sa akin—at aaminin ko, minsan, naiinggit din ako sa kanila. Pero natutunan naming lahat na hindi diploma, kotse, o damit ang tunay na sukatan ng yaman.”

Tumingin siya sa mga tao.

“Ang tunay na yaman,” sabi niya, “ay:

Lupang maalagaan at pinapangalagaan ka rin,
Pamilyang hindi nagugutom,
Komunidad na nagtutulungan, at
Pusong marunong rumespeto sa trabaho ng iba.

Kung meron ka niyan, mayaman ka—kahit wala kang titulo sa harap ng pangalan mo.”

Nagpalakpakan ang mga tao. Si Leo, hindi napigilan ang luha. Si Arman, nakangiti habang pinupunasan ang mata.

XI. Huling Tanaw sa Pilapil

Sa pagtatapos ng seremonya, naglakad silang tatlo sa pilapil kung saan sila unang nagkita muli noon.

“Naalala niyo ‘tong lugar na ‘to?” tanong ni Arman. “Dito tayo nagtatago dati para manghuli ng palaka. Dito rin naglaro ng teks, nag-away, nagkabati.”

“Oo,” sagot ni Jomar. “At dito ko rin napatunayan na kahit hinamak ako dati dahil wala akong pinag-aralan, hindi nila kayang agawin sa akin ang natutunan ko sa lupa.”

“Pre,” sabi ni Leo, “kung sakaling magkaanak ako balang araw, dadalhin ko siya rito. Ipapakilala kita bilang kaibigan kong magsasaka na mas mayaman pa sa maraming taong kilala ko sa Maynila.”

Natawa si Jomar. “Huwag naman sobra. Basta ipaalala mo sa kanya na respetuhin ang bigas sa plato at ang taong nagtanim nito.”

“Deal,” sagot ni Leo.

Habang palubog ang araw, kumikislap ang palayan na para bang dagat ng ginto. Ngunit para kina Arman at Leo, higit pa sa ginto ang yaman ni Jomar—yaman na hindi nasusukat sa salapi, kundi sa halaga ng kanyang ginagawa para sa sarili, sa pamilya, at sa buong bayan.

Sa huling tanaw nila sa pilapil, sabay-sabay silang natahimik, pinakikinggan ang huni ng mga kuliglig at ihip ng hangin.

Sa loob-loob nila, iisa ang naiisip:

“Hindi mababa ang magsasaka. Siya ang bumubuhay sa atin. At kung sukatan ng yaman ang halaga ng ambag sa mundo, tunay ngang wala pa kami sa kalingkingan ng yaman ng kaibigan naming ito.”

–