NANAY, INIWAN NG ANAK MATAPOS NITONG GRUMADUATE SA KOLEHIYODI NYA AKALAING MAY SUPRESA PALA ITONG…

Ang Lihim na Bahay: Isang Pagsisikap

Ang Lihim na Bahay

I. Sa Ilalim ng Pabigat na Langit

Tahimik ang maliit na barong-barong nila Aling Shonny sa gilid ng estero sa Tondo. Ang katahimikan na ito ay hindi kapayapaan; ito ay katahimikan bago ang pag-ulan ng sigaw, tawanan ng mga lasing, at kalansing ng bote. Sa sulok ng bahay, sa ibabaw ng lumang banig, nakaupo si Lizel. Labindalawang taong gulang pa lamang siya, ngunit ang mga mata niya ay tila may dinalang bigat ng buong mundo. Payat siya, ang balat ay tila madaling lapitan ng sakit, at ang kanyang tindig ay hindi pang-bata—ito’y tindig ng isang nakikipaglaban.

Sa loob ng ilang taon, simula nang malunod sa dagat si Tatay Romy dahil sa isang bagyo, nagbago ang lahat. Ang masayang hapunan ay napalitan ng pait. Ang matatamis na tawa ni Aling Shonny ay naging halakhak na puno ng alak at usok ng sigarilyo. Sa halip na kalinga, ang natanggap ni Lizel ay pang-aalipusta at pagpapabaya.

“Nay, may baon po ba ako bukas?” mahina niyang tanong, halos pabulong, habang mahigpit na hawak ang lumang notebook na ginagawa niyang assignment.

Hindi siya nito sinagot. Si Aling Shonny, nasa gitna ng mesa kasama ang kanyang mga kaibigan, ay abala sa pagbibilang ng barya at paglagok ng gin. Ang mukha niya ay pulang-pula, pawis na pawis, at wala na ang dating lambing ng isang ina.

“Nay!” muli niyang tawag, medyo mas malakas.

“Ang kulit-kulit mo naman! Hindi mo ba nakikita? Abala ako rito!” singhal ni Aling Shonny, sabay hampas ng baso sa mesa. Nagulat si Lizel, napatalikod, at pilit na nilunok ang pait sa kanyang lalamunan. Ang sakit ay hindi sa tiyan dahil sa gutom, kundi sa dibdib.

Kinabukasan, naglalakad siya papuntang eskwela na walang laman ang tiyan. Nakita siya ng kaibigan niyang si Rona. “Lizel, wala ka na namang baon?”

“Okay lang, Rona. May tinapay pa ako mamaya sa bahay,” pagsisinungaling niya, sabay ngiti. Hindi niya kayang sabihin na wala talaga. Sa klase, halos hindi na siya makasunod—gutom, pagod, at kulang sa tulog. Ngunit sa tuwing naririnig niya ang boses ng guro, may bumubulong sa kanya: “Kaya mo ‘to, Lizel. Hindi ka pwedeng sumuko.”

Pagsapit ng hapon, dumiretso siya sa karenderya ni Aling Marites. “Pwede po ba akong maghugas ng pinggan, kahit pambayad lang po sa baon ko bukas?” Naawa naman si Aling Marites at pinayagan siya. Sa bawat hugas ng plato, iniisip ni Lizel ang kanyang ina, kung bakit tila nawala ang dating kalinga at pagmamahal.

Pag-uwi niya, amoy alak na naman ang bahay. Nakaandusay si Aling Shonny sa sahig, tulog, may hawak pang bote. Tinakpan ni Lizel ng kumot ang ina at marahang hinaplos ang buhok nito. “Balang araw, Nay,” mahina niyang wika, “Magiging proud ka rin sa akin.” Sa murang edad, natutunan ni Lizel na tumayong mag-isa. At doon, sa gitna ng dilim, nabuo ang isang pangako: hindi siya magiging katulad ng kanyang ina.

II. Ang Pangako ng Liwanag

Maagang gumising si Lizel. Wala pa ang araw, pero hawak na niya ang maliit na bayong na may lamang tatlong balot ng kakanin—sapin-sapin, puto, at kutsinta. Pinahiram lang ni Aling Marites bilang paninda.

“Huwag kang mahiya, iha. ‘Yan lang muna, ha? Dadagdagan natin ‘pag kumita ka na,” wika ni Aling Marites.

“Salamat po, Aling Marites. Promise po, babayaran ko po ito ‘pag nagkapera po ako,” sagot ni Lizel na may pilit na ngiti ngunit may ningning sa mga mata.

Sa kanto, dumaan siya sa mga tambay na kilalang kaibigan ng kanyang ina. “Hoy, anak ni Shonny, nagnenegosyo ka na pala!” kantiyaw ng isa. “Eh, baka naman mas masipag ‘to kaysa sa nanay niya!” dagdag naman ng isa pa, sabay halakhak. Hindi na lamang pinansin ni Lizel. Huminga siya nang malalim at nagpatuloy sa paglalako. “Kakanin po! Masarap at mura lang po!” Paulit-ulit niyang sigaw habang pinupunasan ang pawis.

Bago mag-bell, dumating siya sa eskwelahan. Agad niyang inilapag ang mga paninda sa gilid ng gate. Marami sa kanyang mga kaklase ang bumili, hindi dahil sa awa, kundi dahil masarap nga ang gawa ni Aling Marites. Pagkatapos ng klase, imbes na umuwi, tumuloy siya sa bahay ni Aling Lorna para maglaba.

“O, nariyan ka na pala, Lizel. Kaya mo kaya ‘yang mga labahan? Medyo marami ‘to, iha,” tanong ni Aling Lorna.

“Opo, Aling Lorna. Sanay na po ako, basta’t makabayad lang po ako sa project namin sa school,” tugon niya habang sinisimulan ang labada. Sa bawat pagkusot niya ng mga damit, tila doon niya binubuhos ang lahat ng hinanakit sa kanyang buhay.

Isang gabi, sa kanyang pag-uwi, nadatnan niyang lasing si Aling Shonny, kasama ang mga barkada. “Lizel, aba, ba’t dumating ka rin pala? Dito ka! Halika’t inom tayo!”

“Pasensya na po, Nay. May exam pa po ako bukas.”

“Anong exam? Eh, ano naman kung pumasa ka, ha? Magiging mayaman ka na ba no’n, ha? Hindi naman!” Hindi na siya sumagot. Pumasok siya sa loob, isinara ang pinto, at doon ay tahimik na umiyak. Awa ang nararamdaman niya, hindi galit. Awa sa ina na hindi alam kung papaano magmahal.

Kinabukasan, isinulat niya sa notebook ang isang pangako: “Kahit gaano kahirap, hindi ko kailanman gagawin sa anak ko ang ginawa ni Nanay sa akin. Hindi ako susuko.”

Makalipas ang ilang buwan, tila mas lumalim pa ang pagkakalubog ni Aling Shonny sa bisyo. Pati ang mga gamit sa bahay ay isa-isa nang nawawala, hanggang sa napansin ni Lizel na pati ang lumang singsing ni Tatay Romy ay wala na.

“Nay, nasaan po ‘yung singsing ni Tatay?” tanong ni Lizel habang nag-aayos ng aparador.

“Ay, ‘yun ba? Itinaya ko sa sugal kagabi. Sayang nga, e. Muntik na akong manalo!”

Sa halakhak ni Aling Shonny, tila may pumutok na damdamin sa dibdib ni Lizel. “Nay! Naman! ‘Yun na lang po ang natitirang alaala ni Tatay!” Napasigaw siya, halos manginig sa inis.

“Huwag mo nga akong sisigawan diyan! Anak lang kita! Kung hindi dahil sa akin, ay wala ka rito sa mundo!” balik ni Aling Shonny, sabay hampas ng kamay sa mesa.

Tumulo ang luha ni Lizel, pero hindi na siya nagsalita. Lumabas siya ng bahay, dala ang lumang bag. Masakit, ngunit sa likod ng mga salitang iyon, naramdaman niya ang katotohanan: hindi na siya kayang protektahan ng kanyang ina.

III. Ang Pait ng Paglisan

Nang mag-kolehiyo si Lizel, lalong tumindi ang kanyang pagsisikap. Isang umaga, nanginginig ang kamay niya habang hawak ang isang sobre. Ito ay mula sa foundation na kanyang inaplayan ng scholarship. Dahan-dahan niyang binuksan: “Congratulations! You’ve been accepted as a full scholar under the Bright Month Program.”

Napahawak siya sa kanyang dibdib, napaluha dahil sa tuwa. “Salamat po, Lord!” Agad niyang pinuntahan si Ma’am Teresa para ibalita ito.

Ngunit pag-uwi niya, ibang eksena ang bumungad. Si Aling Shonny, nakaupo sa labas, may hawak na bote, at nakasimangot.

“May good news po ako, Nay. Scholar na po ako sa kolehiyo. Libre po ang tuition ko at may allowance pa po!” masiglang sabi ni Lizel.

Ngunit imbes na matuwa, sarkastikong ngumiti si Aling Shonny. “Aba, scholar? So, ‘yan na pala ang rason kung bakit mo ako hindi pinapansin? Lumaki na ang ulo mo, ha?”

“Hindi po, Nay…”

“Huwag mo akong tatawaging ‘Nay’ diyan! Wala kang utang na loob! Kung hindi dahil sa akin, hindi ka mabubuhay sa mundong ito!”

“Nay, gusto ko lang po sana na balang araw mabigyan ko rin kayo ng magandang buhay!”

“Huwag mo na akong papaasahin! Hindi ko kailangan ‘yan! Ang gusto ko, sumama ka muna sa mga kaibigan ko! Mag-enjoy ka rin, hindi ‘yung puro aral ka lang!”

Wala nang nasabi pa si Lizel. Pumasok siya sa bahay, yakap ang sobre ng scholarship. Sa halip na saya, lungkot ang naramdaman niya.

Lumipas ang apat na taon. Mainit ang araw, ngunit hindi iyon alintana ni Lizel. Suot niya ang itim na toga at puting kuwelyo. Sa wakas, natupad rin ang pangarap niyang araw: Araw ng Pagtatapos. Tinawag ang kanyang pangalan bilang Cum Laude. Tumindig si Lizel, naglakad nang may dangal, at sa bawat hakbang ay tila binabalikan ang lahat ng paghihirap.

Nasa likod ng silid, nakatayo si Aling Shonny. Hindi dahil gusto niyang makita ang anak na matagumpay, kundi dahil narinig niyang may allowance sa trabaho kaagad si Lizel pagkatapos gumraduate. “Ayan! ‘Yan ang anak ko!” sigaw niya sa mga kapitbahay na nakasabay sa panonood. “Ang galing ko talagang magpalaki ng bata!”

Pagkatapos ng seremonya, nilapitan ni Lizel ang kanyang ina. “Nay, salamat po sa pagpunta,” sabi niya nang may paggalang.

“Oo naman! Syempre, proud ako sa’yo, anak! Ano, magkakatrabaho ka na raw? Saan mo kukunin ang unang suweldo mo?”

“Sa opisina po, Nay. Pero, Nay, gusto ko po sanang magrenta ng maliit na kwarto malapit sa trabaho.”

Biglang lumaki ang mga mata ni Aling Shonny. “Ha? Anong ibig mong sabihin? Aalis ka sa bahay?!”

“Opo, Nay. Para po makapag-focus po ako, saka para hindi ko na po kayo maabala.”

“Hindi mo ako maabala, o ayaw mo lang talaga akong tulungan, gano’n ba ‘yun, Lizel, ha?! Ang kapal ng mukha mong magsalita, e, ni kusing ay wala ka namang binigay sa nanay mong nagpakahirap sa’yo!”

Natahimik si Lizel. Lahat ng alaala ng kanyang kabataan—gutom, takot, pagod, at paghihirap—biglang bumalik sa kanya, pero mas pinili niyang manatiling kalmado.

“Nay, hindi po pera ang paraan para suklian ang pagmamahal. Pero sana po, unawain n’yo rin po ako. Gusto ko lang pong makapagsimula.”

Galit na galit si Aling Shonny. “Wala kang utang na loob! Walang pinatunguhan ang pagpapalaki ko sa’yo! Kung hindi dahil sa akin, ay wala ka sa mundong ito!”

Sa unang pagkakataon, hindi na umiwas si Lizel. Tiningnan niya ang ina. May luha sa mga mata. “Opo, Nay. Wala po ako rito kung hindi dahil sa inyo. Kaya nga po ako nagpapasalamat araw-araw. Pero sana, huwag n’yo na rin pong sirain ang natitirang respeto ko sa inyo.”

At tuluyan na nga siyang umalis.

IV. Ang Lihim na Pagsisikap

Tahimik na lumipat si Lizel sa inuupahang maliit na kwarto sa ikalawang palapag ng lumang apartment sa Maynila. Luma, masikip, pero payapa. Ito na ang pinakamatatag niyang tahanan—walang amoy ng alak, walang sigawan, at higit sa lahat, walang galit.

Tuwing umaga, alas-5:00 pa lang, gising na siya. Naghahanda ng tinapay at kape. “Salamat, Lord. Salamat po sa magandang umagang ito. Panibagong araw na naman po.”

Papasok siya sa trabaho bilang assistant sa isang accounting office. Tahimik lang siya, ngunit napansin kaagad ng kanyang mga katrabaho ang kasipagan niya. Patuloy pa rin siya sa kanyang pagtulong. Tuwing Sabado, nagtuturo siya ng libreng tutorial sa mga batang kalye sa ilalim ng tulay. Minsan, naaalala niya ang kanyang sarili sa kanila: gutom, pagod, pero puno ng pangarap.

Ngunit sa bawat gabi, sa gitna ng katahimikan ng kanyang kwarto, palaging may isang tanong na bumabalik: “Kamusta na kaya si Nanay?” Maraming beses siyang nagtatangkang bumisita, pero palaging pinipigilan ng takot at hiya.

Hanggang sa isang araw, dumaan siya sa tindahan ni Aling Marites.

“Lizel, Iha, hindi mo ba alam? Si Shonny, ayun, mas lumala ang bisyo. Minsan nga, nakikita kong naglalakad mag-isa sa gabi, sumisigaw, at isinisigaw ang pangalan mo.”

Nanlumo si Lizel. Galit ba? Awa? O pangungulila?

Pag-uwi niya, humarap siya sa mesa at nagsimulang mag-ipon. Sa bawat sahod, naglalaan siya ng bahagi ng pera sa isang maliit na sobre na may nakasulat na: Para kay Inay. Hindi niya alam kung papaano niya ‘yun ibibigay, pero araw-araw ay iniipon niya ‘yun—pera para sa gamot, pagkain, at balang araw, bahay na marangal para sa kanyang ina.

Lingid sa kaalaman ni Aling Shonny, may nagpapadala ng grocery sa kanya tuwing katapusan ng buwan: bigas, delata, kape, sabon, at marami pang iba.

“Hindi ko alam kung kanino galing ‘to,” sabi ni Aling Shonny minsan sa kapitbahay.

“Baka naman kay Lizel ‘yan, Shonny?” Sagot ni Aling Marites.

“Ano, si Lizel? Aba, imposible! Hindi ‘yun marunong tumanaw ng utang na loob!” Sabay lagok ng alak.

Ngunit sa likod ng kanyang mga salitang galit, may halong pangungulila. Sa tuwing tahimik ang gabi, nakatitig lang siya sa dingding, paulit-ulit na sinasabi, “Anak… anak ko.”

Samantala, si Lizel ay patuloy na nagpapakadatag. Hindi niya sinasabi sa kahit kanino, pero gabi-gabi siyang nagdarasal: “Panginoon, sana po ay turuan N’yo akong mapatawad si Nanay. Sana gabayan N’yo po siya. Hindi ko man siya kayang yakapin sa ngayon, sana po ay maramdaman N’yang mahal ko pa rin po siya.”

V. Ang Sukli ng Pagmamahal

Lumipas pa ang ilang buwan. Isang maulang hapon, bumagsak sa kama si Aling Shonny. Matagal na niyang nararamdaman ang sakit sa kanyang dibdib at sobrang paghingal. Ngunit binalewala niya iyon. Lasing lang siguro ako, lagi niyang sinasabi. Pero ngayon, hindi na siya makabangon. Nilalamig, nanginginig, at halos wala nang makain.

Ang mga dating barkadang kasama sa sugal at inuman ay isa-isang naglaho. “Wala na akong kasama,” bulong niya, sabay tingin sa lumang larawan ni Lizel sa dingding. “Anak, kung nandito ka lang sana…”

Ilang araw siyang nakaandusay sa bahay. Hanggang sa isang umaga, may kumatok sa pinto. “Aling Shon?” Boses ng isang lalaking pormal ang tono.

Pagbukas niya, isang lalaki ang nakasuot ng barong, may dalang sobre at itim na maleta. “Magandang araw po. Ako po si Attorney Salazar. May pinabibigay po sa inyo ang anak n’yo, si Lizel Santos.”

Napatigil si Aling Shonny. “Si… Lizel?” Halos pabulong niyang tanong.

“Opo, Ma’am. Siya po ang nag-ayos ng lahat bago pa man kayo magkasakit.”

Iniabot ng abogado ang isang sobre. May pangalan niyang nakasulat sa malinis na titik: Para kay Nanay.

Nanginginig ang mga kamay ni Aling Shonny habang binubuksan iyon. Sa loob, may liham at ilang mga dokumento.

VI. Ang Liham ng Pagpapatawad

Huminga nang malalim si Aling Shonny at sinimulang basahin, habang ang abogado ay tahimik na naghihintay.

Mahal kong Nanay,

Kung binabasa ninyo po ito, siguro po ay dumating na ang oras na kailangan ninyo nang magpahinga.

Nay, alam ko pong marami kayong galit sa akin. Marami rin po akong hinanakit noon, hindi po ako magsisinungaling. Ngunit mas matimbang po sa akin ang pagmamahal ko sa inyo kaysa sa lahat ng sakit. Ang pangarap ko po ay hindi lamang maging cum laude; ang tunay kong pangarap ay mabigyan kayo ng marangal na buhay.

Bawat sentimo sa kinita ko sa trabaho, nagtabi po ako. Hindi po para ipagyabang o ipamukha sa inyo, kundi para siguraduhin na hindi na kayo kailanman magugutom o mamumuhay nang mag-isa.

Ang pag-alis ko po noong araw ng graduation ay hindi pag-iwan. Ito po ay isang strategy. Alam ko po na kung ibibigay ko sa inyo ang pera noong nasa bisyo pa po kayo, gagamitin niyo lang po ito sa sugal at alak, at mas lalo lang po kayong malulunod.

Kaya po umalis ako, nag-ipon ako nang tahimik. Araw-araw, nakita ko po ang mga sakripisyo ko, at ‘yun po ang nagbigay-lakas sa akin.

Naka-pangalan na po sa inyo ang maliit na bahay sa Cavite na binili ko. Naka-ayos na rin po ang inyong gamutan at pang-araw-araw na pangangailangan—sa loob po ng tatlong taon, fully paid na po ang lahat.

Si Attorney Salazar po ang mag-aayos ng lahat. Hinding-hindi ko po kayo kinalimutan, Nay. Ako po ang nagpapadala ng grocery tuwing katapusan.

Gusto ko po kayong tulungan na mamuhay ulit nang maayos. Gusto ko pong makita kayong gumaling, tumigil sa pag-aalak, at muling ngumiti. Hindi po ako galit, Nay. Mahal na mahal ko po kayo. Ginawa ko lang po ito sa paraang makakabuti sa ating dalawa.

Ang pangarap ko po ay simple lang: na bago man lamang matapos ang lahat, marinig ko po sa inyo ang salitang “Anak, salamat.”

Ito po si Lizel, Nay. Ang inyong anak na palaging nagmamahal.

Habang binabasa ni Aling Shonny ang liham, sunod-sunod na bumagsak ang luha sa kanyang pisngi. “Anak… anak ko…” Paulit-ulit niyang sambit habang yakap ang papel. Napaupo siya sa sahig. Umiiyak nang tahimik. Hindi lasing, hindi galit, kundi basang-basa ng pagsisisi at pagmamahal.

“Patawad, anak. Patawad sa lahat ng nagawa ko,” bulong niya.

Sa unang pagkakataon matapos ang mahabang panahon, lumuhod siya at nagdasal. “Panginoon, salamat po sa anak kong hindi ako sinukuan.”

VII. Ang Bagong Simula

Mula noon, ipinagamot si Aling Shonny. Unti-unti niyang itinigil ang pag-inom ng alak. Araw-araw, pinupuntahan siya ng nurse na ipinadala ni Lizel. Sa bawat paggising niya, nakatingin siya sa litrato ng anak, sabay sabi ng: “Anak, salamat, ha? Mahal din kita.”

Pagkatapos ng tatlong buwan na pagpapagaling, dinala siya sa bago niyang tirahan sa Cavite. Maayos na ang tirahan ni Aling Shonny. Nakatira siya sa pinagawang bahay ni Lizel, at hindi na rin siya nagugutom sapagkat palaging puno ng pagkain ang kanyang ref.

Isang araw, pagkalipas ng dalawang taon mula nang mag-alis si Lizel, dumating ang dalaga. Nakangiti, may dalang bulaklak para sa kanyang ina. Tahimik silang nagkatitigan. Walang salita. Tanging yakap lamang ang nagsilbing tulay ng mga taon nilang pagkakalayo sa isa’t isa.

At sa yakap na iyon, tila nabura ang lahat ng sugat. Luha man ang naging daan, kapatawaran naman ang naging wakas.

Lumipas pa ang dalawang taon. Ngayon, hindi mo na makikilala ang dating lasinggerang ina. Maaga pa lang, gising na si Aling Shonny. Nagwawalis sa bakuran, nagtatanim ng mga halaman, at tinutulungan ang mga kapitbahay na nangangailangan. Ang maliit na bahay na ibinigay ni Lizel ay naging tahanan ng kapayapaan.

Madalas dumalaw si Lizel tuwing weekend. Minsan, may dalang tinapay at mga pasalubong. Minsan, may dala rin siyang bulaklak.

“Nay, kumain na po ba kayo?”

“Oo, anak. Huwag kang mag-alala sa akin, ha? Hindi na ako umiinom ng alak. Tanging iniinom ko na lamang ay kape.” Sabay nagtawanan silang dalawa. Parang walang naganap na sugat sa nakaraan.

Sa buhay niya, naging matagumpay si Lizel. Naging social worker din siya, tumutulong sa mga kabataang pinabayaan ng mga magulang. Si Aling Shonny naman, nagbukas ng maliit na karenderya sa tapat ng kanilang bahay. Ito ay pinangalanang Kusina ni Aling Shonny at Liselle.

Sa bawat ulam na niluluto niya, tila naroon ang pag-ibig na minsang nawala, ngunit ngayon ay muling nabuo. Araw-araw, may nakasabit sa dingding ng karenderya ang lumang sulat, naka-frame at may pamagat: Para kay Nanay.

Tuwing tinitingnan niya iyon, napapangiti siya at sinasabi, “Ang anak kong si Lizel, siya ang tunay kong kayamanan.”

At sa bawat hapunan nilang magkasama, sa gitna ng halakhakan at mga kwento, palaging may isang dasal na inuusal si Aling Shonny sa kanyang puso:

“Panginoon, maraming salamat po sa anak kong minahal ako kahit hindi ko siya minahal nang tama. Salamat po sa pagkakataong maitama ko pa ang aking mga pagkakamali. Salamat po, Panginoon, sa anak kong dahilan ng pagbabago ko.”

Sa wakas, magkasama, payapa, at buong nagmamahalan. Ang tunay na pagmamahal ay hindi nasusukat sa dami ng ibinibigay na pera o panahon, kundi sa kakayahang magpatawad at magmahal, kahit pa nasasaktan.